Business judgement rule, czyli zasada biznesowej oceny sytuacji

Zasada biznesowej oceny sytuacji (ang. business judgement rule) została rozwinięta w krajach anglosaskich, głównie w orzecznictwie i doktrynie amerykańskiej. Następnie zasada ta została recypowana do porządków prawnych państw europejskich i obowiązuje obecnie w Austrii, Chorwacji, Czechach, Hiszpanii, Niemczech, Portugalii, na Słowacji czy w Rumunii. Została ujęta również w europejskim modelu kodeksu spółek handlowych.

W związku z nowelizacją wprowadzoną ustawą 9 lutego 2022 r. o zmianie ustawy – Kodeks spółek handlowych oraz niektórych innych ustaw, która weszła w życie 13 października 2022 r., do polskiego porządku prawnego została wprowadzona business judgement rule, czyli zasada biznesowej oceny sytuacji odnosząca się do zasad odpowiedzialności członków organów spółek akcyjnych i spółek z ograniczoną odpowiedzialnością. Pomimo upływu czasu od wejścia w życie nowych przepisów, problem dalej może budzić pewne kontrowersje.

W przypadku spółki akcyjnej zgodnie z art. 483 § 1 kodeksu spółek handlowych członek zarządu, rady nadzorczej oraz likwidator odpowiada wobec spółki za szkodę wyrządzoną działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami statutu spółki, chyba że nie ponosi winy. Analogiczne rozwiązanie zostało przewidziane w przypadku spółek z ograniczoną odpowiedzialnością (art. 293 KSH).

Powyższa nowelizacja wprowadziła nowy przepis, tj. art. 483 § 3 KSH, zgodnie z którym członek zarządu, rady nadzorczej oraz likwidator nie narusza obowiązku dołożenia staranności wynikającej z zawodowego charakteru swojej działalności, jeżeli postępując w sposób lojalny wobec spółki, działa w granicach uzasadnionego ryzyka gospodarczego, w tym na podstawie informacji, analiz i opinii, które powinny być w danych okolicznościach uwzględnione przy dokonywaniu starannej oceny. Analogiczne rozwiązanie zostało przewidziane w przypadku spółki z o.o. (art. 293 § 3 KSH).

Należy zauważyć, że powyższe rozwiązanie zostało wprowadzone wcześniej w stosunku do prostej spółki akcyjnej (PSA), która co do zasady jest przeznaczona dla innowacyjnych przedsięwzięć typu start-upy. Nowelizacja wprowadzająca PSA do polskiego porządku prawnego weszła w życie 1 lipca 2021 r. na mocy ustawy z 19 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks spółek handlowych oraz niektórych innych ustaw. Wobec powyższego konieczna okazała się harmonizacja przepisów dotyczących pozostałych spółek kapitałowych, tj. spółki z o.o. i akcyjnej, w ramach których taka regulacja nie była wcześniej przewidziana.

U podstaw wprowadzenia business judgement rule stało to, że dostrzeżono, iż decyzje podejmowane przez zarządzających podejmowane są częstokroć w warunkach ryzyka, co może oznaczać, że ex post dane przedsięwzięcie okaże się błędne lub nierentowne. W orzecznictwie problematyczne były sytuacje, gdy co prawda nie doszło do naruszenia normy prawnej przez członka organu, lecz finalnie spółce została wyrządzona szkoda. Stąd wyrażany był postulat odwołania się do dorobku anglosaskiego w tej mierze.

Ustawodawca normatywnie zauważył jednak, że ryzyko jest w zasadzie nieodzownym elementem prowadzenia działalności gospodarczej i wszelkich innowacji, a w szerszym spektrum przyczynia się do osiągania zysku, poprawy dobrostanu nie tylko akcjonariuszy, spółki, lecz także społeczeństwa w ogóle.

W związku z powyższym zasadniczą oś zasady business judgement rule stanowi założenie, że działania członków organów nie powinny być oceniane retrospektywnie, czyli z perspektywy późniejszych rezultatów, lecz przez pryzmat prawidłowości trybu samego podejmowania decyzji, referując do momentu jej podejmowania i okoliczności temu towarzyszących.

W dalszym ciągu sankcjonowane jest podejmowanie działań niedbałych czy lekkomyślnych. Ochronie biznesowej oceny sytuacji podlegają członkowie, którzy swoje obowiązki wykonywali staranne i lojalnie, nawet gdyby finalnie okazało się, że decyzja była nietrafiona, doprowadzając do wyrządzenia spółce szkody. W tym kontekście mamy zatem do czynienia z tzw. „bezpieczną przystanią”, pod warunkiem spełnienia przesłanek wskazanych przez ustawodawcę.

Jednym z podstawowych obowiązków jest obowiązek lojalności, który sprowadza się do kierowania się interesem spółki. Ważne jest zatem, aby nie znajdować się w sytuacji konfliktu interesów. Granice uzasadnionego ryzyka wyznaczane są każdorazowo w zależności od konkretnego przypadku, niemniej doktryna polska wskazuje m.in. na uwzględnianie takich czynników, jak wielkość danej spółki czy sytuacja panująca na rynku. Przekroczenie zatem granic uzasadnionego ryzyka gospodarczego nie ekskulpuje członków organu.

Istotne jest, żeby członkowie organów działali na podstawie informacji, analiz i opinii, które powinny być w danych okolicznościach uwzględnione przy dokonywaniu starannej oceny. W praktyce piastunowie organów korzystają z wiedzy różnego rodzaju doradców, zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych. Wyrażane są różne poglądy odnośnie do zagadnienia pozyskiwania analiz i opinii. Część komentatorów wskazuje na potrzebę ustandaryzowania zarządzania ryzykiem, inni natomiast kładą nacisk na kazuistyczne podejście, uwzględniające okoliczności danego przypadku. Kluczową kwestią mogą się okazać koszty pozyskania danych analiz lub opinii. Zgodnie z jednym stanowiskiem piastunowie organów powinni pozyskiwać analizy i opinie w możliwie najszerszym zakresie niezbędnym do wyjaśnienia danej kwestii. Z drugiej strony wyrażane są jednak poglądy, iż na obszerność przedmiotu badania mogą rzutować właśnie koszty dla spółki. Problematyka ta wiąże się z kwestią posiadania określonych kompetencji lub kwalifikacji przez samych piastunów organów kosztem pozyskania często specjalistycznej wiedzy na dany temat. Do przedmiotowych analiz czy opinii nie powinno się podchodzić w sposób bezrefleksyjny, w szczególności poprzez scedowanie obowiązków zarządczych na inne osoby. W tym kontekście ważne jest również, żeby opinie i analizy sporządzane były w sposób rzetelny, przez podmioty dysponujące fachową, profesjonalną wiedzą.

Należy pamiętać, że ciężar udowodnienia przesłanek ekskulpacyjnych, prowadzących do uwolnienia się od odpowiedzialności, spoczywa na piastunie organu, który się na nie powołuje.

Nowelizacja zasadniczo przyniosła pozytywne zmiany i wprowadziła ramy dla możliwości podejmowania decyzji obarczonych ryzykiem często w trudnych realiach rynkowych i biznesowych. Postulaty wprowadzenia business judgement rule wyrażane były już od dawna. Tym niemniej, jako rozwiązanie nowe na gruncie prawa polskiego, zasada biznesowej oceny sytuacji wymagała będzie wypracowania pewnej praktyki, która z biegiem czasu może ewoluować.