Prawo holdingowe

23 sierpnia br. do Sejmu wpłynął rządowy projekt ustawy o zmianie kodeksu spółek handlowych, którego celem jest określenie zasad funkcjonowania grup kapitałowych w Polsce. Projekt ustawy modyfikuje też niektóre zasady działania organów spółek kapitałowych, przede wszystkim doprecyzowując przesłanki odpowiedzialności ciążącej na członkach organów spółek oraz wzmacniając pozycję rad nadzorczych.

Cel nowej regulacji

Nowelizacja ma systemowo uregulować zasady działania grup kapitałowych, które dotychczas podlegały wyłącznie przepisom prawa o charakterze ogólnym.

Brak ustawowej regulacji szczególnej nie pozwalał kierować się interesem grupy kapitałowej, gdy ten stawał się rozbieżny z interesem spółki wchodzącej w skład grupy. Kodeks spółek handlowych nakazuje bowiem organom spółki działać wyłącznie w interesie spółki i nie daje podstaw, by uwzględniać interes grupy kapitałowej w prowadzeniu spraw spółki.

Oprócz tego obowiązujące przepisy zapewniają spółce dominującej jedynie ograniczony dostęp do informacji na temat spraw spółki zależnej. Brakuje też norm kolizyjnych w odniesieniu do kompetencji organów poszczególnych spółek działających w ramach jednej grupy kapitałowej. Nie ma też odrębnych zasad odpowiedzialności spółki dominującej za szkodę wyrządzoną spółce zależnej i jej wierzycielom (poza art. 7 k.s.h., który jest jednak literą martwego prawa). Ochrona interesów wspólników albo akcjonariuszy mniejszościowych w sytuacji powstania stosunku dominacji względem spółki zależnej jest więc obecnie niepełna.

Nowelizacja k.s.h. ma umożliwić spółce dominującej i spółkom zależnym kierowanie się wspólną strategią gospodarczą w celu realizacji interesu grupy kapitałowej poprzez sprawowanie przez spółkę dominującą jednolitego kierownictwa nad spółkami zależnymi. Celowi temu mają służyć wiążące polecenia – instytucja, którą nowelizacja wprowadza do porządku prawnego.

Spółka zależna będzie mogła odmówić wykonania polecenia, tylko jeżeli wykonanie polecenia mogłoby doprowadzić do jej niewypłacalności albo zagrożenia niewypłacalnością. Spółki zależne, niebędące spółkami jednoosobowymi, będą mogły odmówić wykonania wiążącego polecenia również w przypadku uzasadnionej obawy, że wiążące polecenie jest sprzeczne z interesem spółki zależnej i wyrządzi jej szkodę, która nie będzie naprawiona.

Członkowie organów spółki zależnej nie będą ponosić odpowiedzialności cywilnej za szkodę wyrządzoną spółce poprzez wykonanie wiążącego polecenia wydanego zgodnie z prawem.

Wymogi dotyczące tworzenia grupy spółek. Uprawnienia spółki dominującej oraz obowiązki spółek zależnych

Nowelizacja k.s.h. zakłada, że wspólnicy albo akcjonariusze spółki zależnej winni podjąć kwalifikowaną większością trzech czwartych głosów uchwałę o przynależności spółki zależnej do grupy spółek. Od podjęcia uchwały i ujawnienia stosunku dominacji w rejestrze przedsiębiorców właściwych spółek spółka będzie mogła kierować się w swych działaniach nie tylko interesem spółki, ale również interesem grupy spółek, o ile nie będzie to zmierzać do pokrzywdzenia wierzycieli i wspólników albo akcjonariuszy mniejszościowych spółki zależnej.

Od momentu sformalizowanego utworzenia grupy spółek, działając w interesie grupy, spółka dominująca będzie mogła wydawać spółce zależnej wiążące polecenia dotyczące prowadzenia jej spraw. Wydanie wiążącego polecenia będzie wymagało zastosowania formy pisemnej albo elektronicznej, która zastrzeżona została pod rygorem nieważności. Wykonanie albo odmowa wykonania wiążącego polecenia będą wymagać podjęcia uchwały zarządu spółki zależnej.

Nowelizacja k.s.h. zakłada, że spółka dominująca będzie mogła uzyskać pełną informację o sprawach spółki i nieograniczony wgląd w jej księgi. Uprawnienia spółki dominującej będą więc większe od uprawnień innych wspólników i akcjonariuszy, których dostęp do informacji na temat spółki będzie realizowany na dotychczasowych zasadach i w wielu przypadkach będzie ograniczony.

Zarząd spółki zależnej uczestniczącej w grupie spółek będzie zobowiązany do sporządzania sprawozdania o powiązaniach umownych ze spółką dominującą, w tym o wiążących poleceniach wydanych spółce zależnej.

Szczególne zasady odpowiedzialności spółki dominującej

Proponowane przepisy zawierają szczególne zasady odpowiedzialności odszkodowawczej spółki dominującej względem spółki zależnej, jej wierzycieli i wspólników albo akcjonariuszy mniejszościowych, możliwej do zastosowania niezależnie od ogólnych zasad odpowiedzialności odszkodowawczej.

Nowelizacja k.s.h. zakłada, że spółka dominująca będzie odpowiedzialna na zasadzie domniemania winy za szkodę wyrządzoną spółce zależnej wydaniem wiążącego polecenia. Jednocześnie ustawodawca nakłada na spółkę dominującą obowiązek działania na zasadzie lojalności wobec spółki zależnej w związku z wydawaniem i wykonaniem wiążącego polecenia. Należy zakładać, że wspomniany obowiązek będzie wyznaczał standard niezawinionego działania spółki dominującej przy ustaleniu po jej stronie odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną wydaniem wiążącego polecenia. Zasada lojalności nie została napełniona treścią i jej normatywna treść będzie musiała zostać wypracowana w toku stosowania prawa.

Wydaje się także, że zamiarem ustawodawcy jest stworzenie podstaw odpowiedzialności spółki dominującej wobec wspólników i akcjonariuszy mniejszościowych spółki zależnej za poniesioną przez nich szkodę pośrednią, wyrażającą się spadkiem wartości udziałów albo akcji spółki zależnej, jeżeli szkoda ta wynika z wydania spółce zależnej wiążącego polecenia. Jednocześnie to na wspólniku albo akcjonariuszu mniejszościowym będzie ciążył obowiązek udowodnienia faktu powstania po jego stronie szkody oraz związku szkody z wiążącym poleceniem wydanym spółce zależnej.

Jeśli egzekucja przeciwko spółce zależnej okaże się bezskuteczna, wierzyciel tej spółki będzie mógł dochodzić od spółki dominującej zaspokojenia wierzytelności, chyba że spółka dominująca wykaże, że nie ponosi winy lub że szkoda nie powstała w następstwie wykonania przez spółkę zależną wiążącego polecenia.

Przepisy projektowanej ustawy, działając na zasadzie domniemań prawnych, będą pozwalały pociągnąć spółkę dominującą do odpowiedzialności za niezaspokojone zobowiązania spółki zależnej wyłącznie w oparciu o spoczywający na wierzycielu dowód tego, że spółka zależna realizowała w istotnym czasie wiążące polecenia i nie była w stanie zaspokoić ciążących na niej zobowiązań. Nie będą to dowody trudne do przeprowadzenia i postawią spółki dominujące w sytuacji zasadniczo tożsamej z sytuacją członków zarządu spółki zależnej w odniesieniu do niezaspokojonych zobowiązań ciążących na tej spółce.

Sytuacja wspólników i akcjonariuszy mniejszościowych

Wspólnicy spółki zależnej reprezentujący co najmniej 10 proc. kapitału zakładowego będą mogli żądać wyznaczenia przez sąd rejestrowy firmy audytorskiej w celu zbadania rachunkowości oraz działalności grupy spółek.

Wspólnicy mniejszościowi reprezentujący nie więcej niż 10 proc. kapitału zakładowego spółki zależnej raz w roku obrotowym będą mogli żądać umieszczenia w porządku obrad najbliższego zgromadzenia wspólników albo walnego zgromadzenia podjęcia uchwały o przymusowym odkupie ich udziałów albo akcji przez spółkę dominującą. To rozwiązanie zapewni możliwość wyjścia ze spółki, w której prawa wspólników albo akcjonariuszy mniejszościowych mogą być w praktyce marginalizowane poprzez działania spółki dominującej. Również spółka dominująca będzie uprawniona do dokonania przymusowego wykupu wspólników albo akcjonariuszy reprezentujących nie więcej niż 10 proc. udziałów albo akcji spółki zależnej, chyba że umowa spółki albo statut podnosi ten próg do nie więcej niż 25 proc. procent udziałów albo akcji.

Chroniąc równy dostęp akcjonariuszy do informacji o spółce i poufność informacji mogących mieć walor cenotwórczy, ustawodawca zakłada, że spółki publiczne nie będą mogły uczestniczyć w grupie spółek jako spółki zależne. Mimo to spółki publiczne będą mogły, jako spółki dominujące, tworzyć grupy spółek w odniesieniu do spółek zależnych od spółki publicznej.

Wpływ projektowanej ustawy na relacje w ramach grup spółek. Zasada formalizmu

Nowelizacja k.s.h. ma szansę systemowo uregulować sytuację konfliktu pomiędzy interesem spółki a interesem grupy spółek. Takie rozbieżności są bowiem częste w praktyce, a obecnie obowiązujące przepisy nie zawierają norm kolizyjnych, które pozwalałyby je rozwiązać.

Pozytywnie należy ocenić propozycję modyfikacji zasad odpowiedzialności ciążącej na członkach organów spółek kapitałowych poprzez wprowadzenie do k.s.h. dorobku orzecznictwa sądów co do działania w zakresie uzasadnionego ryzyka gospodarczego jako przesłanki wyłączającej bezprawność wyrządzenia spółce szkody przez członków jej organów przy okazji wykonywania funkcji w organach. To samo dotyczy części przepisów projektu ustawy związanych ze wzmocnieniem pozycji rad nadzorczych w spółkach kapitałowych i przyznaniem radom nadzorczym spółek dominujących kompetencji do sprawowania nadzoru nad realizacją interesu grupy przez spółki zależne.

Istotne wątpliwości co do celowości budzą za to przepisy, które przewidują sankcje karne za nieudostępnienie radzie nadzorczej w terminie informacji lub dokumentów, o które wystąpiła rada.

Co jednak najbardziej istotne, literalna wykładnia ustawy nakazuje stosować wszystkie omówione przepisy jedynie do tych grup spółek, w których doszło do podjęcia uchwał wspólników albo akcjonariuszy spółek zależnych o przynależności spółek do grupy i ujawnienia zawiązania grupy w rejestrach przedsiębiorców. Tylko w takich grupach będzie można wydawać wiążące polecenia, a to z ich wydaniem ustawodawca łączy reżim szczególnej odpowiedzialności spółki dominującej względem spółki zależnej, jej wierzycieli i wspólników albo akcjonariuszy mniejszościowych.

Stosowanie zasady formalizmu w odniesieniu do zwolnienia z odpowiedzialności członków organów spółek w związku z wydawaniem i wykonywaniem wiążących poleceń jest uzasadnione. Stanowi zrozumiały instrument wymuszający ujawnianie osobom trzecim faktu powstania stosunku dominacji względem spółki zależnej.

Za błędne należy natomiast uznać uzależnienie stosowania przepisów ustawy dotyczących szczególnych zasad odpowiedzialności spółki dominującej względem spółek zależnych i jej wierzycieli, wspólników albo akcjonariuszy mniejszościowych od aktów staranności znajdujących się pod wyłączną kontrolą spółki dominującej. Jeżeli ustawa zostanie uchwalona w obecnym kształcie, a jej brzmienie nie zostanie skorygowane na drodze systemowej wykładni prawa, należy przewidywać, że zdecydowana większość prywatnych grup kapitałowych zaniecha formalizowania relacji wewnątrz grup, aby ograniczyć odpowiedzialność spółek dominujących wobec wierzycieli i wspólników albo akcjonariuszy mniejszościowych. W efekcie projektowane przepisy, choć użyteczne, nie znajdą praktycznego zastosowania.