Usunięcie dolegliwości albo stopniowa samolikwidacja OFE

Otwarte fundusze emerytalne pozostają istotnym filarem oszczędności emerytalnych w Polsce, jednak potrzebują wsparcia – wynika z raportu Analiz Online o funkcjonowaniu i przyszłości OFE. Jego autorzy proponują m.in. reformę ich polityki inwestycyjnej i suwaka.

Autorzy raportu przekonują, że powstanie OFE wywarło pozytywny wpływ na rozwój rynku kapitałowego w Polsce i odegrało ważną rolę w historii krajowej GPW. Wśród korzyści z ich działania wymieniają aktywne uczestnictwo w prywatyzacji spółek Skarbu Państwa i pozytywny wpływ na ceny uzyskiwane ze sprzedaży spółek, a zatem i na przychody budżetu państwa. Dodają do tego istotną rolę otwartych funduszy inwestycyjnych w obejmowaniu nowych emisji na GPW, prowadzącą do zajęcia znaczącego udziału w kapitalizacji giełdowych spółek (od 2013 r. utrzymującego się na poziomie ok. 20 proc.), a także wieloletnią perspektywę inwestycyjną OFE, wpisującą się w strategię przedsiębiorstw szukających długoterminowego finansowania i funkcję funduszy jako alternatywnego źródła kapitału względem kredytów bankowych. Ich zasługą jest też podniesienie poziomu ładu korporacyjnego do międzynarodowych standardów w spółkach, w których otwarte fundusze inwestycyjne zostały znaczącym inwestorem.

– OFE pozostają istotnym filarem oszczędności emerytalnych Polaków, choć ich obecny kształt jest niespotykany na skalę światową. Nigdzie bowiem akcje nie stanowią tak dużego odsetka portfeli przy jednoczesnym ograniczeniu możliwości inwestowania w papiery dłużne – oceniają autorzy raportu.

W raporcie przedstawiają propozycję zmian, które mogłyby poprawić pozycję, funkcjonowanie i wyniki otwartych funduszy emerytalnych.

Zmiany suwaka

„Mechanizm suwaka bezpieczeństwa wprowadzono w październiku 2014 r., a jego istnienie powoduje, że ostatecznie wszystkie składki emerytalne trafiają do ZUS, czyniąc z filaru kapitałowego tylko chwilowy „wycinek” w historii gromadzenia kapitału przez ubezpieczonego na jesień życia” – czytamy w raporcie.

Jego autorzy tłumaczą działanie suwaka. Wedle obowiązujących dziś przepisów ZUS zaprzestaje odprowadzania składek na rachunek członka OFE, gdy ten ukończy wiek niższy o dziesięć lat od wieku emerytalnego. Od tego momentu OFE systematycznie przekazuje środki zgromadzone na rachunku członka na fundusz emerytalny FUS. Każdego miesiąca umorzeniu podlega liczba jednostek rozrachunkowych, która stanowi iloraz całkowitej liczby jednostek rozrachunkowych na rachunku członka i liczby miesięcy pozostających do osiągnięcia wieku emerytalnego. W momencie osiągnięcia wieku emerytalnego na rachunku w OFE nie zostają żadne środki, a członkostwo ustaje.

– Wprowadzenie mechanizmu suwaka ustawodawca argumentował tym, że w razie nagłego załamania koniunktury na giełdzie zgromadzony kapitał mógłby znacząco się zmniejszyć, co w okresie przedemerytalnym jest szczególnie niepożądane. Chociaż ochrona inwestorów przed stratami bezpośrednio przed osiągnięciem wieku emerytalnego niezaprzeczalnie jest istotna, a funkcję tę z powodzeniem realizuje mechanizm suwaka, to jednocześnie jego konstrukcja ogranicza potencjalne zyski możliwe do osiągnięcia przez ostatnie dziesięć lat okresu składkowego. Stoi też w sprzeczności z pierwotnymi założeniami ustawy powołującej do życia OFE, które miały przyczyniać się do dywersyfikacji ryzyka dotyczącego wysokości przyszłej emerytury ubezpieczonego w systemie repartycyjnym o możliwość partycypacji w rynku kapitałowym – oceniają eksperci Analiz Online.

Przekonują, że w obecnym kształcie suwak, nie dość, że wymusza nieoptymalny sposób zarządzania aktywami OFE, to prowadzi do ich samolikwidacji, a także olbrzymiej podaży akcji na GPW w nieodległym horyzoncie czasowym. Zwracają uwagę, że na świecie, ale również w krajowych programach inwestycyjnych (typu PPK), których celem jest gromadzenie kapitału na emeryturę, funkcję suwaka pełni proces zmiany alokacji środków w kierunku tych o bezpieczniejszym profilu. Dokonywana ona jest w taki sposób, by z jednej strony chronić kapitał, z drugiej zaś wciąż umożliwiać wzrost. W przypadku OFE natomiast potencjał zgromadzonej masy aktywów jest stopniowo ograniczany poprzez fakt, że coraz mniejsza jej część „pracuje” na wielkość przyszłych świadczeń.

Autorzy raportu przygotowali trzy warianty reformy suwaka, które w ich ocenie pomogłyby zniwelować ten efekt. Wariant pierwszy zakłada skrócenie czasu funkcjonowania suwaka z dziesięciu do pięciu lat. Wariant drugi przesuwa okres funkcjonowania suwaka o pięć lat – co zakłada jego działanie także w okresie po przejściu na emeryturę. Wreszcie w wariancie trzecim uczestnik OFE składałby dobrowolną deklarację o nieuczestniczeniu w suwaku.

Zmiany polityki inwestycyjnej

– OFE działają obecnie de facto jako fundusze akcji polskich, co w niskim stopniu koresponduje z ich rolą jako wehikułów do odkładania i pomnażania oszczędności na przyszłą emeryturę uczestników. Co więcej, pomimo teoretycznych możliwości poszerzania składu portfela o dopuszczone w ustawie kategorie lokat, ich wykorzystanie jest dalekie od przewidzianych limitów – zauważają autorzy raportu.

Z danych, które przytaczają, wynika, że aż 76,72 proc. aktywów otwartych funduszy emerytalnych było na koniec zeszłego roku ulokowane w akcjach krajowych. Ponadto 14,43 proc. aktywów stanowiły akcje zagraniczne, 5,80 proc. papiery nieskarbowe krajowe, 2,42 proc. depozyty, a 0,63 proc. papiery nieskarbowe zagraniczne.

– Obecna struktura aktywów OFE wynikająca z obowiązujących przepisów i czyniąca z nich fundusze akcji polskich jest jedną z kluczowych „dolegliwości” systemu, którą można wręcz uznać za ewenement w skali globu – oceniają eksperci Analiz Online.

Przekonują, że portfele otwartych funduszy emerytalnych wymagają dywersyfikacji. I proponują poszerzenie ich spektrum inwestycyjnego m.in. o: nieruchomości, fundusze private equity (PE) i venture capital (VC), inwestycje w infrastrukturę (transportową, naukowo-badawczą, energetyczną itp.) oraz obligacje skarbowe.

System zachęt dla oszczędzających

Zdaniem ekspertów Analiz Online nowego podejścia wymaga wiele kwestii, m.in. elastyczność składek czy też prywatność zgromadzonych środków i ich dziedziczenie. „Praktyka rynkowa i ostatnie dyskusje prowadzone podczas określania kształtu pracowniczych planów kapitałowych pokazują, że obszary te są niezwykle istotne dla uczestników programów emerytalnych. Zmiany w tych aspektach mogłyby dopasować produkt do indywidualnych preferencji członków i podnieść poziom ich satysfakcji” – czytamy w raporcie.

Jego autorzy oceniają, że w tym kontekście ważna jest również znikoma liczba nowych uczestników otwartych funduszy inwestycyjnych. Wśród nich zdecydowanie przeważają przy tym roczniki starsze. „Dlatego duże znaczenie miałoby wprowadzenie konieczności informowania nowo zatrudnionych osób o możliwości przystąpienia do funduszu emerytalnego, by OFE były zasilane nowymi składkami” – piszą autorzy raportu.

Podkopywanie zaufania inwestorów do długoterminowego oszczędzania szkodzi OFE i PPK

Wedle danych Zakładu Ubezpieczeń Społecznych liczba członków OFE na koniec lipca 2022 r. spadła do 14 mln 995 tys. Od początku roku zmniejszyła się o 200 tys. W ciągu ostatnich kilku lat OFE straciły ponad milion członków. A to nie koniec. Jak bowiem pokazują dane Komisji Nadzoru Finansowego w puli niespełna 15 mln prawie 3,8 mln członków OFE to osoby w wieku 51 lat i więcej, a prawie 5,5 mln to osoby w wieku 41–50 lat. Na przeciwnym biegunie mamy około 2 mln osób w wieku 31–35 lat oraz około 651 tys. w wieku 26–30 lat. Najmłodszych, w wieku 21–25 lat, jest zaledwie nieco ponad 34,5 tys. W tej sytuacji, za sprawą suwaka, w kolejnych miesiącach i latach trend spadkowy liczby członków OFE będzie przyspieszać. Wraz z nimi topnieć będzie kapitał zgromadzony w OFE.

– OFE będą miały duże odpływy kapitału, gdy w suwak emerytalny zaczną wpadać roczniki, które miały obowiązek przystąpienia do tego systemu – mówi Maciej Marcinowski, analityk Trigon Dom Maklerski. – Pierwszym rocznikiem obowiązkowym w OFE był 1969, a najwięcej pieniędzy w systemie nazbierały roczniki 1974–1975 i gdy one zaczną wpadać w suwak, zaczną się poważne odpływy pieniędzy z OFE – tłumaczy.

I wylicza, że skoro rocznik 1969 osiągnie wiek emerytalny dla mężczyzn w 2034 r., to suwak zacznie go obejmować dziesięć lat wcześniej, czyli w 2024 r. – Z każdym rokiem ten efekt będzie się nasilał, bo będzie obejmował coraz więcej roczników obowiązkowych. Suwak będzie rósł z obecnych 7–8 mld zł w kierunku 10–12 mld zł rocznie – mówi analityk Trigona.

Ocenia, że sytuacja płynnościowa OFE zacznie się pogarszać już w 2024 r., a kumulacja nastąpi gdzieś w latach 2031–2032. I nie jest to dobra wiadomość dla naszego rynku kapitałowego, bo OFE będą musiały zacząć sprzedawać akcje.

Sytuację miały ratować pracownicze plany kapitałowe, ale na razie frekwencja w tym programie jest daleka od oczekiwań. Na koniec sierpnia kwota zgromadzonych w nich aktywów sięgała 9,7 mld zł. W programie tym oszczędzało w tym momencie 2,44 mln osób. Nadzieją jest kolejny automatyczny zapis do PPK, który nastąpi w przyszłym roku. Polski Fundusz Rozwoju, który nadzoruje funkcjonowanie tego programu, liczy, że dzięki niemu do PPK przystąpi milion nowych uczestników. Przekonuje też, że zachętą do przystępowania do tego programu kolejnych pracowników jest jego konstrukcja. Do kapitału gromadzonego przez uczestnika PPK dokłada się bowiem jego pracodawca, a także państwo. To daje mu przewagę nad innymi programami długoterminowego oszczędzania, która ma sprawić, że partycypacja pracowników w tym programie i zgromadzony przez nich kapitał będą rosnąć.

Eksperci ostrzegają jednak, że programom długoterminowego oszczędzania, takim jak PPK, szkodzą nieodpowiedzialne działania polityków, które podkopują i tak już niezbyt silne zaufanie inwestorów. Takim była niespodziewana zapowiedź obłożenia dużych firm 50-proc. podatkiem od ponadnormatywnych zysków, która wstrząsnęła rynkiem kapitałowym w Polsce. Kursy akcji na GPW zanurkowały. Rykoszetem uderzyło to też w aktywa gromadzone m.in. w OFE i PPK. A przecież ostatnie miesiące i tak nie są dla nich łaskawe. Wcześniejsze spadki na giełdach sprawiły, że aktywa OFE skurczyły się od lipca do sierpnia o 20 mld zł.psk