Ochrona prawna wierzycieli w postępowaniach restrukturyzacyjnych

Wierzyciele powinni aktywnie uczestniczyć we wszczętych przez dłużników postępowaniach restrukturyzacyjnych. Przepisy przewidują dla nich pewne środki mające na celu ochronę przysługujących im praw.

Małgorzata R. Olech radca prawny, of counsel, Squire Patton Boggs

materiały prasowe

Polskie prawo przewiduje dwa rodzaje postępowań związanych z niewypłacalnością dłużnika: postępowanie upadłościowe dla dłużników niewypłacalnych oraz postępowanie restrukturyzacyjne dla dłużników zagrożonych niewypłacalnością. Istotą postępowania restrukturyzacyjnego jest uniknięcie konieczności ogłoszenia upadłości. Istnieje kilka rodzajów postępowań restrukturyzacyjnych, które różnią się pod względem wymaganych formalności, przysługujących dłużnikowi środków ochrony przed egzekucją oraz obowiązujących go ograniczeń w rozporządzaniu majątkiem.

Ze statystyk jasno wynika, że w Polsce przybywa postępowań restrukturyzacyjnych. Spośród wszystkich przewidzianych polskim prawem rodzajów takich postępowań największym zainteresowaniem cieszy się postępowanie o zatwierdzenie układu – przede wszystkim z uwagi na minimum formalności w połączeniu z przysługującą dłużnikowi daleko idącą ochroną przed egzekucją. Większej liczbie postępowań towarzyszy również wzrost liczby nadużyć. Do wszczęcia postępowania restrukturyzacyjnego dłużników najczęściej motywuje perspektywa uniknięcia egzekucji wierzytelności układowych w okresie ochronnym lub redukcji zadłużenia, nawet jeśli obiektywnie nie ma szans na zatwierdzenie lub wykonanie postanowień układu.

Dynamiczny wzrost liczby wszczynanych w Polsce postępowań restrukturyzacyjnych stał się faktem. W 2020 r. wszczęto ich 780, w 2021 r. już 1888, zaś w 2023 r. aż 3576*. Spośród wszystkich postępowań restrukturyzacyjnych na gruncie prawa polskiego postępowanie o zatwierdzenie układu jest najmniej obarczone formalnościami. W 2023 r. postępowania o zatwierdzenie układu stanowiły 93 proc. wszystkich prowadzonych postępowań*. Taka formuła postępowania umożliwia wybranemu przez dłużnika nadzorcy układu zawarcie układu przez samodzielne zbieranie głosów wierzycieli – przy minimalnym udziale sądu. Pierwszym formalnym krokiem jest zawarcie przez dłużnika i nadzorcę układu umowy o sprawowanie nadzoru nad układem. W przeciwieństwie do innych postępowań restrukturyzacyjnych, do których wszczęcia konieczna jest decyzja sądu, samo postępowanie o zatwierdzenie układu – do momentu zatwierdzenia go przez sąd – toczy się w dużej mierze na drodze pozasądowej.

W przypadku zwykłego postępowania o zatwierdzenie układu dłużnik nie podlega ochronie przed egzekucją z jego majątku. Zasada ta uległa jednak znacznej zmianie wraz z wprowadzeniem do polskiego prawa restrukturyzacyjnego rozwiązań znanych wcześniej jako uproszczone postępowanie restrukturyzacyjne (wprowadzone na kanwie tymczasowych przepisów mających na celu zapobieganie skutkom pandemii Covid-19), często określane w żargonie jako „postępowanie o zatwierdzenie układu 2.0”.

W ramach tego postępowania nadzorca układu – po sporządzeniu spisu wierzytelności i spisu wierzytelności spornych oraz wstępnego planu restrukturyzacyjnego – formalnie obwieszcza ustalenie dnia układowego. Skutki tego obwieszczenia są dalekosiężne. Przede wszystkim od chwili obwieszczenia ustalenia dnia układowego z mocy prawa zawiesza się egzekucję z majątku dłużnika i zakazuje się wszczynania względem niego nowych postępowań egzekucyjnych. Na wniosek nadzorcy układu lub dłużnika sąd może uchylić zajęcia dokonane w trakcie toczących się postępowań egzekucyjnych lub zabezpieczających w zakresie niezbędnym do dalszego prowadzenia przez dłużnika działalności gospodarczej. Kwoty uzyskane w toku zawieszonych postępowań egzekucyjnych, lecz jeszcze nie przekazane wierzycielowi, wracają do majątku dłużnika. Co istotne, ochrona przed egzekucją obejmuje również zabezpieczonych wierzycieli rzeczowych dochodzących zaspokojenia z przedmiotu zabezpieczenia.

Skutki obwieszczenia o ustaleniu dnia układowego rozciągają się również na umowy zawarte przez dłużnika. Niedozwolone jest wypowiedzenie (bez zgody rady wierzycieli) umowy najmu lokalu, w którym dłużnik prowadzi przedsiębiorstwo. Zakazane jest również wypowiadanie umów kredytowych (w zakresie funduszy udostępnionych kredytobiorcy przed otwarciem postępowania), a także umów leasingu, ubezpieczenia (innego niż na życie), rachunku bankowego, poręczenia, licencji udzielonych dłużnikowi, a także gwarancji lub akredytyw oraz innych umów niezbędnych dłużnikowi do prowadzenia działalności gospodarczej. Powyższy zakaz nie obowiązuje, jeśli podstawą wypowiedzenia umowy jest niewykonanie jej przez dłużnika po obwieszczeniu dnia układowego.

Mimo że z chwilą obwieszczenia o ustaleniu dnia układowego dłużnik ma ograniczone możliwości rozporządzania swoim majątkiem, a do podejmowania przez niego działań wykraczających poza zakres zwykłego zarządu konieczna jest zgoda nadzorcy układu, tak daleko idąca ochrona przed egzekucją w połączeniu z minimum formalności czyni postępowanie o zatwierdzenie układu niezwykle atrakcyjnym dla dłużników.

Wziąwszy pod uwagę wszystkie omówione wyżej cechy, postępowanie to zapewnia dłużnikom daleko idącą ochronę. Ta atrakcyjność niejednokrotnie prowadzi ich do nadużyć. Często postępowanie wszczynane jest przez dłużników niezagrożonych niewypłacalnością, trudności finansowe są pozorowane w celu redukcji swojego zadłużenia. Taka formuła postępowania jest też nierzadko wykorzystywana do uzyskania ochrony przed toczącymi się egzekucjami, zaś dłużnik nie podejmuje żadnych faktycznych działań prowadzących do zawarcia układu z wierzycielami. Zdarza się też, że postępowanie jest wszczynane, gdy sytuacja finansowa dłużnika jest już tak zła, że uzasadniałaby otwarcie postępowania upadłościowego, a dłużnik jest w pełni świadomy, że nie będzie w stanie wykonać postanowień układu.

Według statystyk w 2023 r. 31 proc. postępowań zakończyło się zawarciem układu (odsetek za 2022 r. był podobny – 29 proc., zaś za 2021 r. nieznacznie niższy – 24 proc.). Ponadto w 2023 r. sądy nie zatwierdziły 10 proc. układów (statystyki za 2022 r. i 2021 r. to odpowiednio 13 proc. i 17 proc.)*. Nie świadczy to o powszechności nadużyć, ale mimo to pokazuje, że sporo wszczętych postępowań nie prowadzi do zawarcia układu.

Przepisy przewidują pewne środki ochrony wierzycieli. Należy mieć na uwadze, że postępowanie o zatwierdzenie układu ma na celu uniknięcie upadłości dłużnika przy jednoczesnym zabezpieczeniu słusznych interesów wierzycieli. Poniżej wyjaśniamy, jak wierzyciele mogą bronić się przed nadużyciami dłużników.

Ogólną zasadą postępowania jest aktywność wierzyciela w toku postępowania i wykorzystanie przez niego wszystkich dozwolonych przepisami prawa środków.

Po pierwsze, najprostszym sposobem zabezpieczenia interesów wierzyciela jest złożenie nadzorcy układu sprzeciwu wobec proponowanych warunków układu. Ponadto wierzyciele mogą zagłosować przeciwko układowi i sprzeciwić się jego postanowieniom na piśmie. Jeśli w terminie czterech miesięcy od obwieszczenia dnia układowego dłużnik nie złoży do sądu wniosku o zatwierdzenie układu, skutki obwieszczenia ustają z mocy prawa. Wówczas można kontynuować postępowanie o zatwierdzenie układu, lecz bez specjalnej ochrony przed egzekucją czy wypowiadaniem umów.

Po drugie, przepisy ograniczają możliwości posiłkowania się postępowaniem o zatwierdzenie układu. Jeśli w ciągu ostatnich dziesięciu lat dłużnik przeprowadzał takie postępowanie lub umorzono toczące się postępowanie restrukturyzacyjne (o ile nie odbyło się to za zgodą rady wierzycieli), dłużnik nie może znów skorzystać z tego rozwiązania. O takich okolicznościach należy powiadomić sąd.

Po trzecie, na żądanie wierzyciela lub nadzorcy układu sąd może uchylić skutki obwieszczenia dnia układowego, jeśli skutkuje to doznaniem przez wierzyciela znacznej szkody lub jeśli oczywiste jest, że postanowienia układu nie zostaną wykonane. Ta ostatnia przesłanka jest dla sądu istotnym argumentem na obronę wierzyciela, jeśli zaproponowany przez dłużnika układ w sposób oczywisty nie ma szans powodzenia (najczęściej wskutek niepodjęcia realnej restrukturyzacji czy braku środków na jej przeprowadzenie).

Doznanej przez wierzycieli szkody może dowodzić wszczęcie przez dłużnika postępowania o zatwierdzenie układu i jednoczesne niepodjęcie przez niego żadnych działań prowadzących do uzgodnienia warunków układu. Przesłanką uznania doznania przez wierzycieli szkody może być również wszczęcie postępowania na końcowych etapach toczącej się już egzekucji. Skuteczność tego instrumentu, z punktu widzenia wierzycieli, może ograniczać przewlekłość rozpatrywania wniosku przez sąd. Wierzyciele powinni zatem złożyć do sądu pismo, w którym podnoszą te kwestie i żądają odmowy zatwierdzenia układu.

*

7

Według prezentacji MGW Consulting Group podczas konferencji INSO zorganizowanej przez Instytut Allerhanda 8 grudnia 2023 r.