Podstawy analizy technicznej

Formacje podwójnego dna to najpopularniejsze, obok odwróconej głowy i ramion, wzory cenowe zapowiadające zakończenie trendu spadkowego. Formacje są skuteczne. Na rynku amerykańskim w latach 1996-1997 sprawdzały się w 92 przypadkach na 100. Także na polskim rynku w ostatnich tygodniach i miesiącach zostało ukształtowanych wiele formacji podwójnego dna.Charakterystyka formacjiFormacje podwójnego dna występują na końcu trendu spadkowego. W trendzie zniżkującym wykres ceny kształtuje nowe dołki i szczyty na coraz niższym poziomie. Formacja podwójnego dna powstaje, gdy akcjogram nie jest w stanie ustanowić nowego niższego dna i jego spadek zatrzymuje się na poziomie poprzedniego.Pierwszym sygnałem informującym o możliwości ukształtowania formacji jest testowanie poprzedniego dna. Taka sytuacja zachodzi w czasie trendu spadkowego wielokrotnie, ale formacje tworzą się dość rzadko. Dlatego samo odbicie wykresu kursu od poziomu poprzedniego dołka o niczym jeszcze nie świadczy. Konieczne jest przekroczenie poziomu linii szyi formacji biegnącej przez poprzedni lokalny szczyt, który powinien znajdować się w odległości nie mniejszej niż 10-15 procent od poziomu dołków. Same dołki powinny zostać ukształtowane na podobnym poziomie. Dopuszczalne są niewielkie kilkuprocentowe odchylenia pomiędzy poziomem ustanowienia pierwszego i drugiego dna.Formacje podwójnego dna pojawiają się na końcu trendu zniżkującego. Dlatego w czasie ich kształtowania często przełamywana bywa spadkowa linia trendu. Zwykle ma to miejsce, gdy ceny rosną po ukształtowaniu prawego dołka. Z tego powodu ważne jest, by w tej części formacji znacząco rósł wolumen, potwierdzając zmianę tendencji.Wolumen jest istotny ze względu na to, że formacje podwójnego dna są charakterystyczne dla zmiany tendencji. Klasyczny wzór kształtowania się wolumenu i modelowy wygląd formacji znajduje się na wykresie 1. W czasie kształtowania pierwszego dołka (punkt A) wolumen istotnie wzrasta, by następnie obniżyć się w środkowej części formacji (punkt B). W czasie kształtowania prawego dna (punkt C) wolumen dalej powinien spadać lub utrzymywać się na niskim poziomie. Istotne jest, by wolumen prawego dna był niższy niż wolumen lewego dna, co informuje, że siła niedźwiedzi w drugiej części formacji jest niższa niż w części pierwszej. Najważniejszą cechą formacji jest znaczący i systematyczny wzrost wolumenu w czasie wzrostów od prawego dna. Wolumen powinien rosnąć w czasie przełamywania spadkowej linii trendu (punkt E) oraz przy wybiciu z formacji i pokonywaniu linii szyi formacji (punkt D).W formacjach podwójnego dna częściej niż przy kształtowaniu podwójnych szczytów występuje ruch powrotny. Wolumen w czasie ruchów powrotnych powinien być istotnie niższy niż przy wybiciu z formacji. Ruch powrotny zwykle nie przekracza linii szyi formacji, która stanowi dla niego wsparcie.Jak to robiVictor SperandeoVictor Sperandeo w swoich książkach "Trader VIC" i "Trader VIC II" opisuje wykorzystywanie formacji podwójnego szczytu jako jedną z najbardziej skutecznych technik inwestycyjnych opartych na analizie technicznej. Na bazie klasycznych formacji podwójnego szczytu Sperandeo wypracował dwa schematy identyfikacji zmiany trendu i dokonywania transakcji, nazywając je regułą 1-2-3 i regułą 2B. Mimo że autor wykorzystuje te reguły do identyfikacji zmiany trendu wzrostowego na spadkowy, można zaadaptować je do fazy przeciwnej, gdy trend spadkowy zmienia się w trend wzrostowy.Koncepcja 1-2-3 (wykres 2) opiera się na trzech krokach charakterystycznych dla odwrócenia trendu. Sperandeo stosuje ją zwykle przy trendach wzrostowych, ponieważ jego ulubioną techniką jest krótka sprzedaż. Regułę 1-2-3 można jednak stosować także dla trendów spadkowych. Pierwszy krok to przełamanie linii dotychczasowego trendu (punkt A). Krok drugi to nieudane testowanie poziomu poprzedniego szczytu (dna) i ustanowienie nowego maksimum (minimum) na poziomie niższym (wyższym) lub podobnym do poprzedniego (punkt B). Trzeci krok to spadek wykresu ceny poniżej poziomu poprzedniego dołka w trendzie zwyżkującym lub wzrost wykresu ceny ponad poziom poprzedniego szczytu w trendzie spadkowym (punkt C).Reguła 2B opiera się na podobnych założeniach, lecz dodatkowo wykorzystuje koncepcję naruszenia linii wsparcia i oporu (wykres 3). Jeżeli w trendzie wzrostowym wykres ceny wzrośnie ponad poziom poprzedniego szczytu, a następnie spadnie poniżej niego lub w trendzie spadkowym wykres ceny spadnie poniżej poziomu poprzedniego dna, a następnie wzrośnie powyżej niego, to ma miejsce naruszenie linii oporu (trend wzrostowy) lub linii wsparcia (trend spadkowy). Można to interpretować jako wzrost prawdopodobieństwa odwrócenia dotychczasowej tendencji.Sperandeo wykorzystuje tę koncepcję przy dokonywaniu transakcji, sprzedając krótko papiery, na rynkach których ukształtowała się formacja 2B. Autor "Trader VIC-a" podkreśla, że takie transakcje są bardzo ryzykowne i aby były skuteczne, wymagane jest surowe przestrzeganie zasad zarządzania ryzykiem i bardzo bliskie sytuowanie linii obronnych. Analogicznie można tę strategię inwestycyjną stosować, gdy trend spadkowy zmienia się na wzrostowy. Należy jednak pamiętać, że proces odwrócenia trendu wzrostowego trwa zwykle znacznie krócej niż zmiana trendu spadkowego na wzrostowy, ze względu na fakt, że ceny szybciej spadają niż rosną.Czas kształtowaniaformacjiWielkość formacji podwójnego dna ma, oczywiście, ogromny wpływ na jej znaczenie dla przyszłej koniunktury na rynku. Im jest większa, tym większe będą zapowiadane zmiany trendu. Przyjmuje się, że minimalny czas kształtowania formacji podwójnego dna powinien wynosić jeden miesiąc, ale im ten czas jest dłuższy, tym lepiej dla przyszłego trendu wzrostowego. W analogiczny sposób należy interpretować wysokość formacji, czyli odległość pomiędzy najniższym dnem a linią szyi. Im ta odległość jest większa, tym większy wzrost zapowiada formacja.Formacja podwójnego może zostać ukształtowana na wykresie opartym na danych dziennych, ale także na wykresach tygodniowych, miesięcznych czy nawet dłuższych. Także w tej sytuacji sprawdza się zasada, że im większa formacja, tym jej znaczenie jest większe.Załamanie formacjiŻadna technika inwestycyjna nie jest doskonała. Ryzyko poniesienia straty na rynku istnieje zawsze. Dlatego tak istotne jest odpowiednie zarządzanie ryzykiem pojedynczej pozycji oraz całego portfela. Najprostszym sposobem ograniczania ryzyka pozycji jest stosowanie linii obronnych. Im bliżej znajdują się one ceny wejścia na rynek, tym lepiej. Nie można jednak przesadzać, czasami zbyt bliskie usytuowanie linii obronnej może spowodować wypadnięcie z rynku przed znacznym ruchem cen. W dłuższej perspektywie ograniczanie ryzyka zawsze się jednak opłaca. W jednej transakcji nie można ryzykować więcej niż 2 proc. całości kapitału inwestycyjnego.Ryzyko załamania formacji podwójnego dna wynika z jej natury. Jest to wzór zapowiadający zmianę trendu, a jak mówi podstawowa zasada analizy technicznej, trendy mają skłonność do trwania. Dlatego często rachuby, że trend się odwróci nie sprawdzają się. Inwestorzy nie chcący ryzykować zbyt dużej straty powinni czekać do pełnego utworzenia formacji, które następuje po wybiciu ponad linię szyi (punkt D). Najlepiej gdy wybicie odbywa się przy zwiększonym wolumenie. Wtedy ryzyko załamania formacji podwójnego dna znacznie się zmniejsza.Załamanie formacji następuje, gdy wykres ceny nie jest w stanie przełamać linii szyi formacji i wraca do dotychczasowego trendu spadkowego lub gdy wraca poniżej linii szyi formacji po jej wcześniejszym przełamaniu. Szczególnie trudny do przewidzenia jest ten drugi wariant, przed którym praktycznie nie można się zabezpieczyć. Najlepszym wyjściem z takiej sytuacji jest natychmiastowe ograniczenie straty i zamknięcie pozycji.Zasięg wybiciaPełne ukształtowanie formacji podwójnego dna niesie za sobą bardzo istotną informację. Na podstawie jej wielkości można oszacować zasięg trendu, jaki następuje po wybiciu. Jest to jedna z największych zalet wszystkich formacji. Najczęściej trend wzrostowy po wybiciu z formacji osiąga poziom równy wysokości formacji. Zdarza się również, że wzrosty są jeszcze większe.Aby otrzymać poziom docelowy dla wybicia z formacji podwójnego dna, należy od jej szczytu (punkt B - najwyższa cena osiągnięta pomiędzy pierwszym a drugim dnem) odjąć najniższą cenę osiągniętą w czasie kształtowania niższego dna formacji. Uzyskaną wartość dodaje się do punktu D, gdzie następuje wybicie z podwójnego dna. Na zamieszczonych wykresach zaznaczone są poziomy docelowe dla trendów wzrostowych po wybiciu z formacji. Wyraźnie widać, że tak uzyskane wartości są wiarygodne i często są przekraczane.Jeżeli oba dołki formacji (punkty A i C) zostały ukształtowane na poziomie 80 zł, a linia szyi (pkt. B) znajduje się na poziomie 100 zł, to minimalny zasięg wzrostu dla trendu po wybiciu z podwójnego dna to 120 zł.Formacje na rynkuamerykańskimW tekście "Double bottoms", zamieszczonym w nr 2/98 Technical Analysis of Stocks & Commodities, Thomas Bulkowski zaprezentował wyniki swoich badań dotyczących cech charakterystycznych formacji podwójnego dna i jej skuteczności. Według autora, rzeczywiste formacje różnią się nieco od klasycznych zasad podawanych w podręcznikach.Pierwsza różnica to długość kształtowania formacji. Klasyczna zasada mówi, że formacje podwójnego dna kształtują się ponad miesiąc. Bulkowski stwierdził, że wiarygodne są również formacje tworzone przez dwa tygodnie.Idąc w ślad za zmniejszeniem długości formacji autor zredukował także wymaganą wysokość formacji. Klasyczne definicje wymagają, by wzrost pomiędzy dołkami formacji wynosił co najmniej 20 procent. Bulkowski zmniejszył tę wartość do 10 procent i uzyskał większą liczbę formacji przy zachowaniu ich skuteczności.Trzecia różnica dotyczy położenia dołków względem siebie. Formacje podwójnego dna, inaczej niż podwójne szczyty, często są przechylone. Jeden z dołków kształtuje się na poziomie niższym od drugiego. Autor badań doszedł do wniosku, że zwiększenie dopuszczalnej różnicy pomiędzy ich położeniem do 4 procent wpływa na zwiększenie liczby formacji przy zachowaniu jej skuteczności.Bulkowski zmniejszył również wymagania dotyczące kształtowania wolumenu. Klasyczna definicja wymaga, by drugie dno formacji podwójnego dna charakteryzowało się niższym wolumenem.Najważniejsza zasada formacji podwójnego dna nie została przez autora badań zmieniona. Cena musi przekroczyć najwyższy poziom osiągnięty w czasie zwyżki oddzielającej oba dołki formacji od siebie. Dopiero przekroczenie tego poziomu i przełamanie linii szyi wyznacza pełne ukształtowanie formacji podwójnego dna. Zanim to nastąpi, formacja jest bardzo niepewna i podejmowanie na jej podstawie decyzji inwestycyjnych jest bardzo ryzykowne i może prowadzić do straty zainwestowanego kapitału.Bulkowski podkreśla także, że wiarygodne formacje podwójnego dna muszą być kształtowane w trendzie spadkowym. Te formacje są charakterystyczne dla procesu odwrócenia trendu i dlatego, by były skuteczne, muszą występować po okresie spadków cen.Statystykawystępowania formacjiBadania przeprowadzone przez Bulkowskiego obejmowały okres dwóch lat (1996-1997) i dotyczyły rynków akcji 300 spółek. Przy zastosowaniu nieco zmodyfikowanych przez autora zasad występowania formacji okazało się, że na rynkach 110 akcji wystąpiła przynajmniej jedna formacja, a na rynkach 23 więcej. Przy zastosowaniu klasycznych zasad identyfikacji formacji ta liczba obniżała się do 52 akcji.Wiarygodność formacji okazała się bardzo wysoka. W 92 przypadkach na 100 pełne ukształtowanie formacji owocowało wzrostem ceny akcji. Tak wysoki poziom wiarygod-ności formacji wynikał także z faktu, że w okresie, kiedy badania były prowadzone, na rynku akcji panowała hossa. Tym niemniej 92-proc. skuteczność z pewnością potwierdza duży potencjał, jaki tkwi w strategii opierającej się na wykorzystywaniu formacji podwójnego dna.Badania pokazały także, że przeciętna odległość pomiędzy dwoma dołkami formacji wynosiła 68 dni, niewiele ponad dwa miesiące. W 74 przypadkach na 100 akcje zwyżkowały co najmniej o tyle, ile wynosiła wysokość formacji.Ciekawie prezentują się wyniki badań dotyczące kształtowania wolumenu. W dwóch trzecich przypadków wolumen pierwszego doł-ka formacji był większy niż drugiego. W porównaniu ze średnią, oba dołki formacji charakteryzowały się wysokim wolumenem. Dwie trzecie liczby pierwszych dołków i nieco ponad połowa drugich miały wyższy wolumen od średniej dla danego rynku. Tak więc przeciętna formacja podwójnego dna charakteryzowała się zwiększonym wolumenem w czasie kształtowania minimów, przy czym wolumen pierw-szego dołka był zwykle nieco większy niż wolumen drugiego.Przeciętna zwyżka ceny, jaką notowały akcje formujące podwójne dno, wynosiła 45 procent.Przykładyna rynku polskimKlasyczna formacja podwójnego dna została ukształtowana na wykresie ceny akcji BIG-BG na przełomie 1997 i 1998 roku (wykres 4). Drugie dno formacji znajdowało się na poziomie o 0,05 zł wyższym od pierwszego. Cała formacja była dość symetryczna i została utworzona w strefie 2,90-3,60 zł, czyli zapowiadała zwyżkę ceny akcji banku do poziomu co najmniej 4,30 zł. W rzeczywistości walory spółki osiągnęły 5,70 zł.Rynek akcji BPH to ciekawy przykład, jak można wykorzystywać formacje podwójnego dna, by osiągnąć duży zysk (wykres 5). W latach 1997-1998 na rynku tych akcji zostały ukształtowane cztery formacje podwójnego dna i wszyst-kie się sprawdziły. Dwie pierwsze zostały utworzone w okresie od kwietnia do sierpnia 1997 r. i bezpośrednio poprzedziły silną hossę, która trwała do października. Następna formacja podwójnego dna została ukształtowana na przełomie 1997 i 1998 roku, a kolejna w maju i czerwcu 1998 r. Być może obecnie tworzy się kolejna formacja podwójnego dna. Zahamowanie spadków i odbicie wykresu ceny tych akcji od poziomu październikowego dna, jakie miało miejsce w ubiegłym tygodniu, może stanowić początek kształtowania formacji. Jednak, aby można było mówić o prawdopodobnej zmianie trendu, cena akcji banku musi przy zwiększonym wolumenie przekroczyć poziom 240 zł, gdzie znajduje się linia szyi ewentualnej formacji podwójnego dna. Na razie nie wydaje się to zbyt prawdopodobne.Formacje podwójnego dna nie zawsze jednak się sprawdzają. Ostatnim przykładem załamanej formacji podwójnego dna jest Elektrim (wykres 6). W okresie od sierp-nia do października walory spółki ukształtowały formację podwójnego dna w strefie 27-39 zł. Można więc było spodziewać się dalszej zwyżki papierów do poziomu 53 zł. Wybicie z formacji nastąpiło przy zwiększonych obrotach, a ruch powrotny do formacji potwierdził wsparcie na linii szyi 39 zł. Mimo to formacja załamała się, czego bezpośrednią przyczyną był skandal związany z prawdopodobnym zatajeniem informacji o planowanym zbyciu udziałów w PTC znacznie poniżej ich wartości rynkowej.W czasie trwającej od września poprawy koniunktury na polskim rynku akcji na rynkach akcji niektórych spółek zostały ukształtowane formacje podwójnego dna. Większość z nich stanowiła dobrą okazję do zarobienia pieniędzy. Także teraz kształtuje się kilka formacji, których wykorzystanie może okazać się dobrą strategią inwestycyjną. Obecnie można dostrzec formacje podwójnego dna na rynkach akcji następujących spółek: Koło, Mostostal Kraków, Mostostal Siedlce, Piasecki, Mostostal Warszawa, Polfa Kutno, Prochem, Świecie, Wistil i ZEG. Niektóre z nich zostały już w pełni uformowane, a inne dopiero się tworzą. Przykładowa formacja podwójnego dna znajduje się na wykresie ceny akcji Mostostalu Kraków (wykres 7). Formacja nie jest w 100 procentach wiarygodna ze względu na kształtowanie wolumenu. W czasie formowania drugiego dna wolumen był większy niż przy pierwszym dołku, a odległość pomiędzy dołkami nieznacznie przekraczała dopuszczalne 3-4 procent. Jednak linia szyi formacji została już przełamana przy dość wysokim wolumenie, co zwiększa jej wiarygodność. Formacja zapowiada zwyżkę ceny tych akcji co najmniej do poziomu 6,60 zł, a ewentualny ruch powrotny może stanowić dobrą okazję do zakupów.Kolejna dość wiarygodna formacja podwójnego dna znajduje się na wykresie ceny akcji spółki PIA Piasecki (wykres 8). Dołki formacji zostały ukształtowane na podobnym poziomie (4,45-4,50 zł), a linia szyi znajduje się na wysokości 6,10. Obecnie wykres ceny testuje linię szyi formacji, która zapowiada zwyżkę ceny tych akcji co najmniej do poziomu 7,75 zł.Taktykazawierania transakcjiPrzed podejmowaniem decyzji inwestycyjnych na podstawie formacji podwójnego dna trzeba sobie zdawać sprawę, że są one obarczone znacznym ryzykiem. Wynika ono z faktu, że prognozując przyszłą tendencję na podstawie tego rodzaju formacji zakładamy, że dotychczasowy trend spadkowy zakończył się, a papier, który zamierzamy kupić, wejdzie teraz w trend wzrostowy. Ze względu na to, że trendy trwają zwykle dłużej niż można się spodziewać, kupowanie akcji na podstawie formacji podwójnego dna może przynieść stratę zainwestowanego kapitału. Aby ograniczyć ryzyko tego rodzaju inwestycji, można stosować dwa podejścia.Pierwsze, to zmniejszenie standardowej pozycji. Gdy normalnie inwestor inwestuje w jeden papier lub kontrakt załóżmy 10 000 zł, to w przypadku zajmowania pozycji na podstawie sygnałów uzyskanych z formacji podwójnego dna powinien zainwestować o połowę mniej.Drugim sposobem jest bliższe usytuowanie linii obronnych. Jeżeli inwestor wchodzi na rynek po ukształtowaniu drugiego dna, to linia obronna powinna zostać umieszczona tuż poniżej poziomu niższego dna formacji. Jeżeli natomiast inwestor kupuje po wybiciu z formacji, to linia obrony powinna znaleźć się tuż poniżej linii szyi formacji.Konserwatywni inwestorzy, którzy nie zamierzają otwierać pozycji niezgodnych z trendem wyższego rzędu, powinni wykorzystywać formacje podwójnego dna jedynie w przypadku, gdy występują one w czasie korekt technicznych w trendzie wzrostowym. Takie sytuacje występują, gdy w czasie hossy korekta znosi ok. 38 lub 62 procent poprzedniego ruchu wzrostowego, a spadek wykresu ceny zatrzymuje się na poziomie zwyżkującej linii trendu lub na poziomie rosnących średnich ruchomych. Jeżeli w takiej strefie wsparcia kształtuje się formacja podwójnego dna, zapowiadająca koniec korekty technicznej i powrót do trendu wzrostowego wyższego rzędu, to pozycje otwierane w takiej sytuacji są mało ryzykowne, a prawdopodobieństwo, że przyniosą zysk jest bardzo wysokie.PodsumowaniePodwójne dna są dość wiarygodnymi formacjami zapowiadającymi odwrócenie trendu spadkowego. Na ich podstawie można skonstruować dobre systemy inwestycyjne, które przy dość niskim ryzyku umożliwiają zarobienie sporych pieniędzy. Kluczem do dob-rych wyników jest ograniczanie ryzyka. Linie obronne należy umiesz-czać poniżej poziomu niższego dna formacji lub tuż poniżej linii szyi formacji w zależności od tego, w którym momencie następuje wejście na rynek. O potencjalnej skuteczności takiej strategii mówią wyniki statystyczne otrzymane na rynku amerykańskim. 92 na 100 formacji sprawdza się i dobrze identyfikuje zmianę trendu spadkowego na wzrostowy.

PIOTR WĄSOWSKI