Kiedy dostosujemy prawo

Dynamiczny rozwój internetu skłonił banki i instytucje finansowe do zainteresowania się tą technologią.Początkowo banki wykorzystywały internet jedynie do celów informacyjnych i marketingowych, dopieropotem klientom zaoferowano możliwość wykonywania za pośrednictwem internetu operacji bankowych. Obecnie system sprzedaży usług online stanowi, oprócz sprzedaży stacjonarnej (oddziały) oraz ruchomej(ruchome punkty obsługi klientów, akwizytorzy), trzeci filar bankowego systemu dystrybucji usług.Jego atrakcyjność polega przede wszystkim na tym, iż umożliwia on korzystanie z usług bankowychw dogodnym dla klienta miejscu przez 7 dni w tygodniu i 24 godziny na dobę.

Na świecie internet zaczął być wykorzystywany do dokonywania operacji bankowych na większą skalę od połowy lat 90. Na początku 1998 roku w internecie było obecnych około 3 tysięcy banków. Pierwszy wirtualny bank powstał w 1995 r. w USA, Security First Network Bank; w Niemczech był to Bank 24, należący do Deutsche Bank. Badania przeprowadzone przez firmy consultingowe wskazują, że z roku na rok liczba banków internetowych jest coraz większa. Szacuje się, że około 2006 r. bankowość internetowa zajmie pierwsze miejsce w USA i Europie dystansując inne formy świadczenia usług finansowych.W Polsce operacje bankowe są wykonywane z użyciem internetu od około 2 lat. Na jesieni 1998 roku pierwszy oddział internetowy otworzył wchodzący w skład Grupy Pekao SA Powszechny Bank Gospodarczy w Łodzi. W 1998 r. instalację modemów prowadziło 38 banków obsługujących 6680 klientów.Aby polskie banki mogły wykonywać usługi w zakresie bankowości elektronicznej, konieczne było wprowadzenie regulacji prawnych dopuszczających możliwość składania oświadczeń woli za pomocą elektronicznych nośników informacji. Pomimo iż ustawa z 29 sierpnia 1997 roku prawo bankowe (Dz.U. nr 140, poz. 939 z późn. zm.) dopuściła w art. 7 składanie oświadczeń woli za pomocą elektronicznych nośników informacji, to konieczne jest, z przyczyn, o których będzie mowa dalej, dostosowanie innych przepisów prawa w zakresie stosowania formy elektronicznej zamiast wymaganej przez obecnie obowiązujące przepisy formy pisemnej.Bez głębszej analizy mogłoby się wydawać, iż artykuł 7 prawa bankowego rozwiązuje wszystkie problemy wynikające z relacji pomiędzy występującym wielokrotnie obowiązkiem stosowania formy pisemnej i możliwości zastąpienia jej elektroniczną formą składania oświadczeń woli. Stanowi on bowiem, iż oświadczenia woli składane w związku z dokonywaniem czynności bankowych oraz związane z nimi dokumenty mogą być wyrażone za pomocą elektronicznych nośników informacji oraz wprowadza normę ogólną, iż jeżeli ustawa zastrzega dla czynności prawnej formę pisemną, to czynność prawna dokonana za pomocą elektronicznych nośników informacji spełnia wymagania tej formy. Zakres przedmiotowy wyżej powołanego przepisu dotyczy jedynie dokonywania czynności bankowych. Zgodnie z art. 5 prawa bankowego, czynności bankowe zostały podzielone na dwie grupy: czynności, które mogą być wykonywane wyłącznie przez banki, tzw. czynności bankowe obiektywne (art. 5 ust. 1), którymi są między innymi: prowadzenie rachunków bankowych, udzielanie kredytów, udzielanie gwarancji bankowych, emitowanie bankowych papierów wartościowych i przeprowadzanie bankowych rozliczeń pieniężnych oraz czynności, które nabierają charakteru czynności bankowych, gdy są wykonywane przez banki, tzw. czynności subiektywne (art. 5 ust. 2), którymi są między innymi: udzielanie pożyczek pieniężnych, operacje czekowe i wekslowe, wydawanie kart płatniczych oraz wykonywanie operacji przy ich użyciu, terminowe operacje finansowe, nabywanie i zbywanie wierzytelności pieniężnych, wykonywanie czynności obrotu dewizowego i udzielanie poręczeń.Do dokonywania czynności bankowych przy użyciu elektronicznych nośników informacji odwołuje się w ograniczonym zakresie artykuł 63 ust. 3 prawa bankowego, statuując możliwość dokonywania bezgotówkowych rozliczniężnych przy użyciu elektronicznych nośników informacji, w tym również za pomocą kart płatniczych. Szczególną regulację zawiera także artykuł 65 ust. 2, zgodnie z którym w przypadku wypłat z rachunku bankowego dokonywanych za pomocą elektronicznego nośnika informacji wypłata jest dokonywana po automatycznym sprawdzeniu autentyczności personalnego numeru identyfikacyjnego bądź hasła albo obu tych danych. Ustalenie tożsamości osoby dającej zlecenie następuje na podstawie personalnego numeru identyfikacyjnego. Przepis ten umożliwia w praktyce wyeliminowanie obowiązku okazywania przez klientów posiadających indywidualny personalny numer identyfikacyjny, przy dokonywaniu operacji wypłat z rachunku, dokumentów tożsamości. Dla stworzenia takiej możliwości niezbędne jest wprowadzenie do umowy rachunku bankowego szczególnego sposobu ustalania tożsamości klienta. Jest to istotne ze względu na konieczność dołożenia przez bank szczególnej staranności dla prawidłowego ustalenia tożsamości osoby dającej zlecenie dokonania wypłaty z rachunku bankowego.Relacje pomiędzy prawem bankowym i niektórymiprzepisami innych ustawBrak korelacji pomiędzy przepisami prawa bankowego i przepisami innych ustaw powoduje, iż w praktyce zastępowanie oświadczeń woli składowanych w formie pisemnej, oświadczeniami składanymi z wykorzystaniem elektronicznych nośników informacji napotyka wiele ograniczeń. Poniżej chciałabym wskazać kilka przykładów przepisów wprowadzających ograniczenia w zakresie stosowania elektronicznej formy składania oświadczeń woli.Wydaje się, iż przede wszystkim postanowienia kodeksu cywilnego dotyczące formy czynności prawnych wprowadzają niejasności interpretacyjne dotyczące ich relacji do przepisów prawa bankowego. Zgodnie z kodeksem cywilnym, dla zachowania formy pisemnej konieczne jest utrwalenie oświadczenia woli na piśmie i opatrzenie go własnoręcznym podpisem (art. 78 kodeksu cywilnego). W przypadku sporu sądowego niezachowanie formy pisemnej utrudnia postępowanie dowodowe, m.in. dowód ze świadków i z przesłuchania stron można prowadzić, gdy obie strony wyrażą zgodę na ich przesłuchanie lub fakt dokonania czynności będzie uprawdopodobniony za pomocą pisma.Obecnie brak jest regulacji w zakresie zrównania formy elektronicznej oświadczeń woli z formą pisemną wymaganą dla udokumentowania dokonania czynności prawnej w toku postępowania sądowego. W art. 244?257 kodeksu postępowania cywilnego wyraźnie mowa jest o dokumentach urzędowych i dokumentach prywatnych. Stworzenie w prawie bankowym podstawy prawnej dla stosowania elektronicznej formy oświadczeń woli nie spowodowało wprowadzenia stosownych zmian w kodeksie postępowania cywilnego, regulujących w szczególności dopuszczalność dowodu ze złożonego tak oświadczenia woli. W tym zakresie brak jest korelacji pomiędzy przepisami obu ustaw. Ma to olbrzymie znaczenie praktyczne. Banki byłyby bowiem w większym zakresie zainteresowane wykorzystywaniem elektronicznej formy składania oświadczeń woli, ze względu na zalety w postaci ograniczenia kosztów, większej dostępności usług oraz szybkości ich wykonywania, jednak ze względów ostrożnościowych stosują formę elektroniczną w ograniczonym zakresie, tak aby w wypadku ewentualnego sporu z klientem mieć możliwość legitymowania się dokumentem w formie pisemnej.Można wskazać także inne przepisy stwarzające ograniczenia w zakresie upowszechnienia elektronicznej formy składania oświadczeń woli w obrocie bankowym. Przepisy ustawy z dnia 18 grudnia 1998 roku prawo dewizowe (Dz. U. nr 160 poz. 1063 z późn. zm.) nakładają na banki obowiązek dokonywania kontroli dewizowej, w szczególności w zakresie obowiązku przedstawiania przez klientów dokonujących płatności lub transferu na kwotę przekraczającą 20 000 EURO, dokumentów potwierdzających tytuł do transferu, a także przedstawiania przez nierezydentów dokonujących transferu dokumentów potwierdzających wygaśnięcie zobowiązania podatkowego.Także prawo wekslowe i czekowe nakłada obowiązek umieszczania na wekslu i czeku własnoręcznego podpisu wystawcy weksla. Nie jest w związku z tym możliwe posługiwanie się w obrocie wekslowym i czekowym elektroniczną formą składania oświadczeń woli.Niektóre problemy powstające w związku z wykorzystaniem elektronicznych nośnikówinformacji przy dokonywaniu czynności bankowychWykorzystywanie elektronicznych nośników informacji w działalności bankowej rodzi wiele problemów. Najważniejszym problemem powstającym w związku z wykorzystywaniem przez banki elektronicznej formy składania oświadczeń woli jest problem zabezpieczenia danych bankowych i zapewnienia bezpieczeństwa dokonywanych operacji. W związku z rozpowszechnianiem się stosowania w bankowości internetu zwiększają się także działania na rzecz zapewnienia bezpieczeństwa dokonywanych za jego pośrednictwem operacji. Zapewnieniu bezpieczeństwa sprzyja posługiwanie się przez klienta urządzeniem szyfrującym, podpisem cyfrowym oraz kodem osobistym. Należy jednak pamiętać, iż w Polsce brak jest uregulowań prawnych dotyczących posługiwania się w obrocie podpisem cyfrowym, w przeciwieństwie do innych państw posiadających stosowne regulacje w tym zakresie, np. w Niemczech. W związku z powyższym wykorzystywanie podpisu cyfrowego w czynnościach bankowych oparte jest na dwustronnych stosunkach prawnych łączących klientów z bankami. Stwarzają one ramy prawne dla świadczenia przez banki usług bankowych z wykorzystaniem podpisu cyfrowego.W związku z powyższym przed przystąpieniem do wykonywania czynności bankowych z wykorzystaniem elektronicznych nośników strony powinny ustalić zasady ich wykonywania w celu zapobieżenia problemom powstającym w związku z określeniem czasu i miejsca dokonania czynności prawnej, dokonaniem prawidłowej identyfikacji klienta, jak też ustaleniem treści składanej przez niego dyspozycji.W tym celu konieczne jest, moim zdaniem, zawarcie z klientem na piśmie umowy określającej szczególne zasady składania oświadczeń woli z wykorzystaniem elektronicznych nośników informacji. Umowa umożliwia ustalenie sposobu posługiwania się podpisem cyfrowym i dokonania identyfikacji klienta przez bank oraz określenia zasad odpowiedzialności. Dalsze oświadczenia woli, składane w związku z łączącym strony stosunkiem prawnym, składane są już w formie elektronicznej. W wypadku powstania wątpliwości co do treści dyspozycji złożonej przez klienta, prawidłowości wykonania dyspozycji przez bank, miejsca i czasu zawarcia umowy, umowa określa zasady stosowane przy ich rozwiązywaniu.Ze względu na podniesione powyżej problemy stosowanie elektronicznej formy składania oświadczeń woli napotyka wiele ograniczeń wynikających z niespójności pomiędzy przepisami prawa. Wydaje się, iż dopiero praktyka bankowa pozwoli na wykształcenie się reguł interpretacyjnych, jakie mogą być stosowane przy rozwiązywaniu problemów powstających w związku z dokonywaniem czynności bankowych z wykorzystaniem elektronicznych nośników informacji. W tym miejscu warto podkreślić, iż trwają już prace nad projektem ustawy o podpisie cyfrowym. Ustawa ta ma stworzyć ramy prawne dla stosowania w obrocie podpisu elektronicznego, w tym zapewnienia każdemu podmiotowi i obywatelowi możliwości korzystania z podpisu i związanej z nim certyfikacji. Być może przy okazji wprowadzenia ustawy zostaną dokonane zmiany w obowiązujących przepisach prawa, w tym w szczególności w kodeksie cywilnym i kodeksie postępowania cywilnego, umożliwiające stworzenie jednolitego i spójnego systemu przepisów w zakresie posługiwania się podpisem cyfrowym.

Katarzyna Chodyła,Ewa Joanna Chmielewska

Radcy prawni w Kancelarii K. Wierzbowski, D. Szubielska i Wspólnicy