Wymogi dotyczące sprawozdawczości finansowej obowiązującej w danym państwie warunkuje niewątpliwie jego system prawny. Większość krajów uprzemysłowionych można zaliczyć do dwóch zasadniczych grup: krajów, w których widoczny jest wpływ prawa zwyczajowego i krajów o widocznym wpływie prawa rzymskiego.
Kraje, w których widoczny jest wpływ prawa zwyczajowego, to Wielka Brytania i Irlandia, Stany Zjednoczone, Kanada, Australia i Nowa Zelandia. Systemy prawne mające cechy prawa zwyczajowego charakteryzują się tym, że ustawodawstwo stwarza dość ogólne ramy, gdyż liczba przepisów ustaw jest ograniczona przy silnie rozbudowanym orzecznictwie sądowym, stwarzającym tzw. precedensy.
Zasady prawa zwyczajowego ukształtowały się w Anglii i w wyniku ekspansji oraz polityki kolonialnej Imperium Brytyjskiego zostały przyjęte w większym lub mniejszym zakresie przez prawie wszystkie byłe kolonie brytyjskie.
Zastosowanie prawa zwyczajowego do prawa bilansowego przejawia się obfitością standardów rachunkowości opracowanych przez środowiska zawodowe i mających charakter szczegółowych wytycznych do przepisów obowiązujących ustaw. Zasadniczą cechą środowiskowych standardów rachunkowości jest ich ograniczona moc prawna.
Kraje, w których widoczny jest wpływ prawa rzymskiego i - jego następcy - kodeksu napoleońskiego, to przede wszystkim: Francja, Włochy, Niemcy, Hiszpania, Holandia, Portugalia, Austria, Polska, a także Japonia.
Prawo rzymskie, oparte na rzymskim prawie cywilnym i usystematyzowanym przez Justyniana w VI wieku, a następnie rozbudowanym przez uniwersytety europejskie w XII wieku i skodyfikowanym przez Napoleona, tworzy dzisiaj podstawę prawną większości krajów europejskich. Kraje, w których wpływ prawa rzymskiego jest silny, posiadają dla wielu dziedzin rozwinięte i skodyfikowane prawo o charakterze kodeksu. Także rachunkowość w tych państwach regulowana jest licznymi, szczegółowymi przepisami prawa bilansowego, zazwyczaj tworzącego integralną część kodeksu spółek handlowych (porównaj między innymi niemiecki Handelsgesetzbuch i polski kodeks handlowy z 1934 r.). Inną cechą charakterystyczną krajów nawiązujących do prawa rzymskiego jest stosunkowo mały wpływ środowisk zawodowych na stanowienie prawa.
Mimo że żaden z tych dwóch systemów prawnych nie występuje dzisiaj w czystej postaci, różnice w fundamentach prawnych wywierają nadal istotny i stały wpływ na procedury stanowienia prawa i jego treść, w tym szczegółowość. W przypadku prawa bilansowego, zasadnicze rozbieżności między prawem opartym na prawie rzymskim i prawie zwyczajowym ujawniły się podczas tworzenia i zatwierdzania IV i VII dyrektywy Unii Europejskiej.
Źródła finansowania
i rynki kapitałowe
Kolejnym, szczególnie istotnym czynnikiem wpływającym na kształt prawa bilansowego w danym państwie, jest przeważająca forma finansowania podmiotów gospodarczych oraz udział w nim rynków kapitałowych. W Niemczech, Francji i Włoszech głównym źródłem finansowania firm jest kapitał obcy, mający głównie postać kredytów bankowych. W Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii podstawowym źródłem finansowania dużych korporacji jest kapitał własny, w którym uczestniczą wielomilionowe rzesze drobnych akcjonariuszy.
W miarę jednak bogacenia się społeczeństw i wycofywania się państw, m.in. Europy, ze świadczeń społecznych, zwłaszcza zdrowotnych i emerytalnych, na rzecz "samoubezpieczenia" zainteresowanych, rośnie rola i siła funduszów inwestycyjnych, emerytalnych i towarzystw ubezpieczeniowych. Gromadzą one coraz większe finanse, które lokują - poprzez giełdy - w papierach wartościowych, w tym w akcjach lub w bankach.
Analiza źródeł finansowania firm jest istotna, gdyż sposób finansowania wywiera bezpośredni wpływ na cel i treść sprawozdania finansowego. W przypadku tych krajów europejskich, gdzie głównym źródłem finansowania są kredyty bankowe, można zaobserwować rygorystyczne stosowanie zasady ostrożnej wyceny, czego przejawem jest m.in. zakaz ujęcia w rachunku zysków i strat przychodów niezrealizowanych. Ustalona według tych zasad wysokość kapitału własnego jest zazwyczaj niedowartościowana (zawiera on tak zwane ciche rezerwy), co chroni interesy (zwiększa bezpieczeństwo) wierzycieli. W większości przypadków banki finansujące zapewniają sobie przez umowy kredytowe i ew. miejsce w radzie nadzorczej bieżące informowanie o różnych przejawach działalności firmy, mogą też żądać dodatkowych informacji. Natomiast informacje powszechnie dostępne są raczej skąpe.
Inaczej przedstawia się sytuacja, kiedy głównym źródłem finansowania są kapitały własne. Dla właścicieli akcji głównym celem sprawozdania finansowego jest uzyskanie informacji o emożliwie aktualnej (rynkowej) wartości posiadanego dzięki akcjom majątku i rozliczenie kadry zarządzającej tym majątkiem z jej obowiązku zapewnienia wzrostu wartości tego majątku.
Przejawem wyjścia naprzeciw oczekiwaniom akcjonariuszy, a w praktyce - działających w ich imieniu analityków inwestycyjnych - jest:
- coraz szersze stosowanie do wyceny aktywów i zobowiązań ich aktualnej wartości rynkowej (godziwej), także wtedy, gdy pozostają one nadal w przedsiębiorstwie (nie są realizowane),
- konfrontowanie w znacznym stopniu wartości księgowej z rynkową, z czym wiążą się w miarę potrzeby odpisy aktualizujące, dyskontowanie należności i zobowiązań w celu uwzględnienia różnicy między dzisiejszą i przyszłą wartością waluty,
- zapewnienie porównywalności danych przez odnoszenie skutków błędów na kapitał, przeliczanie danych porównawczych,
- zwiększanie liczby przekazywanych przez sprawozdanie finansowe informacji wobec jego wzbogacenia o rachunek przepływów pieniężnych, zestawienie zmian kapitału własnego oraz obszerne informacje dodatkowe.
Potęgę rynków finansowych Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, a tym samym znaczenie prywatnych akcjonariuszy, ściślej zaś - obecnych i potencjalnych inwestorów jako podstawowych dostarczycieli kapitału w tych krajach, przedstawiają tabele 6-8:Nie ulega wątpliwości, że z perspektywy ostatnich lat, a nie historycznego rozwoju, sposób finansowania i zachodzące w tym zakresie zmiany (wzrost liczby spółek akcyjnych i roli kapitału akcyjnego) mają obecnie największy wpływ na treść prawa bilansowego.
Prawo podatkowe
Na kształt rachunkowości oddziałują także - aczkolwiek w różnym stopniu - obowiązujące systemy podatkowe. W krajach, w których rachunkowość, z pewnymi modyfikacjami, stanowi podstawę ustalania wysokości dochodu do opodatkowania, interesy fiskalne mogą dominować nad innymi aspektami wpływającymi na treść prawa bilansowego. W praktyce można w większości krajów kontynentu europejskiego zaobserwować bliskość powiązania prawa bilansowego z prawem podatkowym.
Stopień zgodności prawa podatkowego i prawa bilansowego można też obserwować pośrednio, analizując znaczenie, jakie w sprawozdaniach finansowych odgrywa pozycja aktywów i zobowiązań z tytułu podatku odroczonego. W Wielkiej Brytanii, Irlandii, Holandii i Danii pozycje te stanowią zazwyczaj istotną część aktywów i zobowiązań. Natomiast w Niemczech są to pozycje nieznaczne, gdyż istotne zasady wyceny bilansowej są zgodne z prawem podatkowym.
Środowisko zawodowe
W ostatnim dziesięcioleciu, wraz z rosnącym znaczeniem MSR, opracowanych na zlecenie międzynarodowego stowarzyszenia komisji papierów wartościowych (a więc organów nadzorujących giełdy) jako jednolity system informowania inwestorów o sytuacji spółek notowanych na giełdzie, można zaobserwować wzrost wpływu środowiska zawodowego na treść przepisów prawa bilansowego. Podobnie jak w przypadku analizy źródeł finansowania i rynków kapitałowych, także analiza wpływów środowisk zawodowych uwypukla historyczne predyspozycje i dzisiejszą dominację krajów o orientacji anglosaskiej, co ilustrują dane zawarte w tabelach 9 i 10.
Najwcześniej organizacje zawodowe biegłych rewidentów powstały w krajach anglosaskich; z tych krajów wywodzą się też największe firmy audytorskie.
Résumé
W gospodarce rynkowej wiele decyzji finansowych podejmowanych jest na podstawie informacji przygotowanych przez jednostkę i przekazywanych na zewnątrz.
Rachunkowość jest źródłem tworzenia i komunikowania informacji podmiotom, które w sposób pośredni lub bezpośredni są zainteresowane działalnością firmy.
Zasady i normy rachunkowości nie powstają w próżni, lecz są ściśle związane z kulturą, historią i złożonością środowiska gospodarczego, w jakim funkcjonuje jednostka sprawozdawcza. Typowymi czynnikami kształtującymi rozwój rachunkowości są aspekty socjalne, systemy prawne i podatkowe oraz stopień rozwoju rynków kapitałowych. Zwłaszcza te ostatnie zdominowały w ciągu ostatnich 20 lat rozwój międzynarodowej rachunkowości.
Powszechny jest dzisiaj postulat, iż sprawozdawczość finansowa, spełniająca wymogi informacyjne inwestorów, będzie także odpowiadała potrzebom innych użytkowników sprawozdań finansowych: pracowników, instytucji państwowych, wierzycieli itp.
Tezę tę przyjęła także Unia Europejska w odniesieniu do skonsolidowanych sprawozdań finansowych spółek giełdowych, nie kryjąc jednocześnie swoich długofalowych ambicji zastąpienia - pod pewnymi warunkami - dotychczasowych dyrektyw o rachunkowości Międzynarodowymi Standardami Rachunkowości.
Ścisłe powiązanie rachunkowości z dynamicznym rozwojem rynków kapitałowych stawia przed rachunkowością nowe wyzwania. Z punktu widzenia inwestorów szczególnie interesujące są informacje o czynnikach kreujących przyszłe wartości i przyszłe przepływy pieniężne. Wymaga to systemów rachunkowości, które nie ograniczają się do pasywnej rejestracji historycznych zdarzeń i wyceny zasobów według kosztu historycznego, lecz których systemy informacyjne są w stanie zidentyfikować czynniki kreujące wartość i wycenić posiadane zasoby w oparciu o przyszłe przepływy pieniężne.
Kierunki dalszego
rozwoju prawa bilansowego
Ostatnie 40 lat, charakteryzujące się rozwojem technologii informatycznej i znacznym wzrostem liczby przedsiębiorstw usługowych, odsłoniły słabości tradycyjnej rachunkowości. Operuje ona historyczną ceną nabycia, koncentruje się głównie na pomiarze wymiernych wartości materialnych oraz skutków finansowych zrealizowanych transakcji. Pomija często kluczowe wyznaczniki wartości przedsiębiorstwa, jakimi są zdolność kreowania przyszłych wartości lub - ogólnie ujmując - wartość kapitału intelektualnego.
Rezultatem tego jest luka w ujawnianych w sprawozdaniu finansowym informacjach oraz stale pogłębiający się rozziew między łączną wartością przedsiębiorstw wycenionych przez rynek kapitałowy a ich aktualną wartością bilansową. (Mimo że MSR w coraz większym stopniu uwzględniają wartość rynkową, a szerzej - godziwą aktywów i zobowiązań, bez czekania na ich realizację, to i one - jak na razie - nie przewidują aktywowania wartości kapitału intelektualnego). W konsekwencji, w dłuższej perspektywie, nieuchronnie ograniczy to praktyczną użyteczność sprawozdań finansowych, jeżeli w międzyczasie nie nastąpią zmiany zasad bilansowania. Jak głęboki jest to rozziew, pokazują tabele 11 i 12, w których porównuje się wartość rynkową wybranych przedsiębiorstw w podziale na poszczególne branże z ich wartością księgową wynikającą z oficjalnych sprawozdań finansowych.
Główną przyczyną tych rozbieżności jest stosowana w rachunkowości definicja aktywów oraz ostre warunki, jakie firmy muszą spełnić przed zakwalifikowaniem wartości niematerialnych do aktywów bilansu. Z reguły większość firm nie jest w stanie spełnić tych wymogów, w konsekwencji czego nie prezentują one w swoich bilansach nakładów na różne wartości niematerialne, jak np. know how, odnosząc ponoszone na te cele wydatki bezpośrednio w ciężar kosztów bieżącej działalności.
Także MSR i amerykańskie standardy rachunkowości US GAAP - jak wspomniano - nie dopuszczają na razie ujęcia w bilansie wartości niematerialnych, pozyskanych w inny sposób niż w drodze kupna. Poza transakcją zakupu praw lub przedsiębiorstwa istnienie kapitału intelektualnego ujawnia się w sprawozdaniu finansowym jako wartość firmy, w razie nabycia lub połączenia przedsiębiorstw, i to jako różnica. Wartość firmy obejmująca trudną do wyodrębnienia i podzielenia na elementy składowe wartość kapitału intelektualnego ustala się bowiem w takich przypadkach jako różnicę między łączną ceną kupna przedsiębiorstwa a wartością możliwych do zidentyfikowania aktywów netto. Te ostatnie prezentują natomiast wartość godziwą (rynkową) aktywów, pomniejszoną o zobowiązania i rezerwy ustalone na dzień nabycia lub połączenia jednostek.
Sprawozdania finansowe, które swoim zakresem obejmują głównie materialne składniki majątkowe, wycenione przede wszystkim po koszcie historycznym, nie zaspokajają potrzeb informacyjnych inwestorów, którzy próbują ocenić przyszłą zdolność przedsiębiorstwa do wypracowania zysków i na tej podstawie prognozować przyszłą jego wartość.
Także z punktu widzenia kierownictwa jednostki istnienie kapitału intelektualnego i jego wpływ na wartość przedsiębiorstwa rodzi wiele zasadniczych pytań:
3 Jak mierzyć i oceniać kapitał intelektualny jako uzupełnienie wartości materialnych składników majątkowych?
3 Jak zwiększyć wartość kapitału intelektualnego, a tym samym łączną wartość przedsiębiorstwa?
3 Jak i gdzie prezentować w sprawozdaniu finansowym informacje o wielkości i wzroście wartości kapitału intelektualnego?
Problemy te częściowo uwzględniają MSR, czego przejawem jest m.in. przyspieszenie momentu ujęcia zdarzeń gospodarczych w sprawozdaniu finansowym przez istotnie zmienione zasady wyceny i szersze stosowanie wartości godziwej, jak i znaczne rozszerzenie i dostosowanie do rodzaju prowadzonej działalności zakresu informacji dodatkowej. Mimo to sprawozdanie finansowe przedsiębiorstwa nadal tylko w ograniczonym zakresie ujawnia informacje o elementach tworzących przyszłe waDlatego docelowe rozwiązania w dziedzinie sprawozdawczości finansowej będą musiały zapewne przyjąć nową formę, wychodzącą poza ramy, jakie znamy dzisiaj. Koncepcję zmian ilustruje rysunek.
Praktyczne zastosowanie koncepcji sprawozdania finansowego, ujawniającego zdolność kreowania przyszłych wartości, wymaga znalezienia odpowiednich, operatywnych rozwiązań, które spełniają wymienione warunki, a zarazem wytrzymają próbę czasu i potrafią zapewnić realizację powszechnie przyjętych dzisiaj kryteriów prawidłowej rachunkowości, jakimi są zrozumiałość, przejrzystość, wiarygodność, bezstronność, porównywalność i ciągłość.
Autor jest prezesem
firmy audytorskiej BDO Polska sp. z o.o.
Szerzej o czynnikach wpływających na kierunki rozwoju prawa bilansowego i ustawie o rachunkowości - na tle międzynarodowego prawa bilansowego - zobacz André Helin, Komentarz do Ustawy o Rachunkowości, wydanie II, wydawnictwo C.H. Beck.
1 Dealwatch 1988 - 1999, KPMG Corporate Finance 2000
2 Gray, SJ Foreign company listings on the London Stock Exchange, The Development of Accounting in an International Context
3 Hofstede, G (1980) Culture's Consequences: International Differences in Work Related Values
