Świat derywatów staje się coraz bogatszy

Instrumenty pochodne zrewolucjonizowały sposób zarządzania przedsiębiorstwami. Choć pierwsze transakcje opcyjne zawierano już w starożytności (Tales z Miletu), ich dynamiczny rozwój datuje się na lata 70. XX wieku - okres upadku systemu Bretton Woods. Okres ten charakteryzował się uwolnieniem relacji kursów walutowych - a co za tym idzie - zwiększeniem niepewności wśród przedsiębiorców.

W tym czasie firmy masowo interesowały się walutowymi instrumentami pochodnymi jako narzędziem do zabezpieczania się przed niekorzystnymi skutkami występowania ryzyka kursowego.

Krąg inwestorów

się poszerza

Instrumentami pochodnymi szybko zainteresowali się również spekulanci. Przy stosunkowo niskim depozycie można było bowiem zarządzać o wiele większym portfelem niż przy tradycyjnych formach inwestycji. Wysoki lewar dał zatem możliwość efektywniejszego wykorzystania depozytu.

Początkowo instrumenty pochodne były dostępne dla wąskiego kręgu specjalistów z banków, giełd, przedsiębiorstw i dla dużych spekulantów. Dziś derywaty praktycznie zagościły już pod strzechami drobnych ciułaczy, nie podejrzewających nawet, że najnowsza lokata, którą zaoferował im właśnie bank, to tak naprawdę produkt strukturyzowany, który składa się z obligacji zerokuponowej i opcji na cenę ropy.

Czym są właściwie te wszechobecne instrumenty? Instrument pochodny to instrument, którego cena zależy bezpośrednio od ceny instrumentu bazowego. Sam instrument pochodny jest zresztą wystawiany na instrument bazowy (np. kontrakt terminowy na indeks WIG20).

Obecnie na rynku kwotowane są pochodne, w których instrumentem bazowym są:

- waluty,

- stopa procentowa,

- towary/energia,

- indeksy giełdowe,

- pogoda,

- emisje np. CO2 (dwutlenku węgla),

- ryzyko kredytowe (ryzyko, że podmiot upadnie).

Podział derywatów

Instrumenty pochodne dzieli się na dwie zasadnicze grupy:

- pochodne o symetrycznym profilu ryzyka,

- pochodne o asymetrycznym profilu ryzyka.

Derywaty z pierwszej grupy to transakcje o charakterze bezwarunkowym. Oznacza to, że strony transakcji zobowiązują się do dokonania transakcji niezależnie od warunków rynkowych w dniu wymiany. Klasycznym przykładem transakcji pochodnej o symetrycznym profilu ryzyka jest forward walutowy.

Forward walutowy to transakcja, której przedmiotem jest wzajemne zobowiązanie stron do bezwarunkowego przeniesienia własności na rzecz drugiej strony określonej kwoty waluty, zgodnie z przyjętym przez strony kursem wymiany, której rozliczenie (data waluty) następuje w określonym terminie w przyszłości, nie krótszym jednak niż 3 dni robocze od dnia zawarcia transakcji.

Rysunek 1 przedstawia profil ryzyka długiej pozycji w kontrakcie forward na EUR/PLN z kursem realizacji 3,85. Jeśli rynek wzrośnie, posiadacz długiej pozycji zarabia. Jeśli rynek spadnie, posiadacz będzie tracić.

Symetryczny profil ryzyka oznacza, że jeśli nastąpi ruch rynku o 20 groszy, to posiadacz długiej pozycji w kontrakcie terminowym albo zyska 20 groszy, albo je utraci.

Inną transakcją o symetrycznym profilu ryzyka jest swap walutowy, definiowany jako operacja, na podstawie której zostają jednocześnie zawarte dwie transakcje:

 (i) transakcja natychmiastowa (kasowa) oraz transakcja terminowa bądź

(ii) transakcja natychmiastowa oraz transakcja natychmiastowa bądź

(iii) transakcja terminowa oraz transakcja terminowa,

z tym, że w każdym z tych przypadków każda z transakcji, o których mowa w punktach (i), (ii) oraz (iii) wykonywane są w różnych datach waluty, a kwota waluty, którą jedna strona jest zobowiązana zapłacić drugiej stronie w rozliczeniu drugiej z transakcji składających się na transakcję swapa określona jest w tej samej walucie jak kwota waluty, którą strona otrzymała w wyniku rozliczenia pierwszej z transakcji składających się na swapa.

Instrumenty o asymetrycznym profilu ryzyka

Instrumenty pochodne o asymetrycznym profilu ryzyka to transakcje warunkowe, których wykonanie uzależnione jest od warunków rynkowych w dniu wykonania instrumentu. Jedna strona transakcji warunkowej jest uprawniona do żądania od drugiej strony wykonania świadczenia. Transakcją pochodną o asymetrycznym profilu ryzyka jest opcja.

Rys. 2 przedstawia profil ryzyka posiadacza opcji call na EUR/PLN z ceną wykonania 3Jeśli rynek wzrośnie, posiadacz opcji zrealizuje zysk proporcjonalny do wzrostu kursu EUR/PLN. Jeśli natomiast rynek spadnie, strata posiadacza opcji call będzie ograniczona do wysokości zapłaconej premii (5 groszy).

Kontrakty terminowe, swapy oraz opcje zaliczane są do prostych instrumentów pochodnych. Stanowią one swego rodzaju "klocki" wykorzystywane do budowy bardziej skomplikowanych instrumentów, takich jak produkty strukturyzowane. Strukturyzowane instrumenty pochodne nazywane są często derywatami złożonymi.

Instrumenty pochodne mogą być rozliczane z dostawą (w dniu wykonania transakcji pochodnej inwestor otrzymuje na rachunek instrument bazowy). Poprzez dostawę rozliczane są np. kontrakty walutowe forward na rynku OTC.

Derywaty mogą być także rozliczane poprzez różnice kursowe (cena wykonania instrumentu pochodnego - cena instrumentu bazowego w dniu wykonania). Najprostszym przykładem kontraktów terminowych rozliczanych przez różnicę mogą być futuresy na WIG20.

Gdzie handlujemy?

Transakcje pochodne mogą być zawierane na:

- rynkach giełdowych (CBOT, NYSE, AMEX),

- rynkach typu OTC (over the counter).

Instrumenty oferowane na zorganizowanych giełdach są wysoce wystandaryzowane. Oznacza to, że każdy kontrakt ma swoją specyfikację ustaloną przez zarząd giełdy, na której jest kwotowany. Na rynku OTC z kolei wszystkie parametry transakcji są ustalane w drodze negocjacji między dwoma stronami transakcji. Dzięki temu instrumenty kwotowane na rynku OTC są znacznie bardziej elastyczne.

W ostatnich latach nastąpił intensywny rozwój również w dziedzinie pochodnych II generacji. W ich przypadku instrumentem bazowym jest inny instrument pochodny.

Przykładem pochodnych II generacji mogą być:

1. opcje na opcje,

2. opcje na futures,

3. swapcje (opcje na swapa).

Derywaty II generacji mają zastosowanie głównie w przedsiębiorstwach zabezpieczających swoje ryzyko walutowe przy okazji startu w zagranicznych przetargach. Coraz częściej jednak interesują się nimi również spekulanci, gdyż w niektórych przypadkach np. zakup opcji na opcje jest tańszy niż zakup klasycznej opcji.

Rynek instrumentów pochodnych jest jedną z najszybciej rozwijających się dziedzin w finansach. Choć przysłowiowe koło w postaci pochodnych prostych już dawno wymyślono i na tym polu nikt już raczej rewolucji nie zrobi, to jednak możliwości, jakie daje złożenie kilku instrumentów, są praktycznie nieograniczone. Zapewne jeszcze kilka ciekawych struktur pochodnych można odkryć. W pogoni za nowymi rozwiązaniami nie wolno jednak zapominać o ważnej zasadzie - proste rozwiązania są najlepsze.

Fakty i definicje

Kontrakty futures - pierwsze kontrakty towarowe pojawiły się w latach 60. XIX wieku.

Pierwsze futuresy walutowe pojawiły się w roku 1972 na Chicago Mercantile Exchange

Swapy - pierwszy swap walutowy zawarto w 1981 roku między Bankiem Światowym a IBM

Opcje - pierwsze wzmianki o opcjach finansowych pochodzą z VI w p.n.e., kiedy pewien filozof, Tales z Miletu, kupił prawa na prasy do tłoczenia oleju z oliwek.

System Breton Woods zakładał, że amerykański dolar będzie powiązany z ceną złota i będzie reprezentował 1/35 wartości uncji tego kruszcu. Pozostałe waluty na świecie miały być z kolei sztywno powiązane z dolarem amerykańskim. W 1971 roku prezydent Nixon zdewaluował cenę dolara do 1/38 wartości 1 uncji złota. Spowodowało to destabilizację systemu i w konsekwencji jego upadek w 1973.

Rynek OTC (over the counter) - rynek, na którym obydwie strony transakcji spotykają się bezpośrednio i ustalają warunki transakcji. Na tradycyjnym transakcje zawierane są za pośrednictwem zorganizowanych giełd. Na rynku OTC klient dokonuje operacji bezpośrednio z dilerem bankowym, który jest dla niego stroną transakcji.

Instrumenty kwotowane na rynku OTC są znacznie bardziej elastyczne niż instrumenty giełdowe. Można dowolnie ustalać termin wykonania kontr