Podstawy analizy technicznej

Wskaźniki ruchu kierunkowego DMI i ADX skonstruowane przez J. Wellesa Wildera służą do wyszukiwania rynków podlegających silnym trendom. Można je porównać do filtru oddzielającego papiery pozostające w trendach horyzontalnych od tych znajdujących się we wzrostowych lub spadkowych. Wskaźniki DMI i ADX bardzo często są wykorzystywane przy tworzeniu systemów inwestycyjnych. W tej części cyklu zostaną zaprezentowane cechy charakterystyczne tych wskaźników oraz ich podstawowe zastosowania. W kolejnych znajdą się dwa systemy transakcyjne, wykorzystujące sygnały DMI i ADX, oraz przecięcia średnich kroczących.Najłatwiej zarobić pieniądze na rynkach podlegających trendom. Na rozwiniętych giełdach nie ma większego znaczenia, czy trend ma kierunek wzrostowy czy spadkowy. Można zarabiać wykorzystując oba rodzaje tendencji zajmując odpowiednio długie lub krótkie pozycje. Znacznie trudniej jest osiągać zyski z inwestycji na rynkach znajdujących się w okresach stabilizacji. Niestety, ceny instrumentów finansowych dość często poruszają się w bok, oscylując wokół tych samych poziomów przez dłuższy czas. Na niektórych rynkach, np. w Polsce okresy, konsolidacji trwają dłużej niż jednoznaczne średniookresowe tendencje.Jak więc rozpoznać, czy rynek znajduje się w trendzie. Można to robić intuicyjnie. Jednak w przypadku konstruowania automatycznego systemu inwestycyjnego lepiej posłużyć się wskaźnikiem DMI (wskaźnik ruchu kierunkowego) i ADX (średni indeks ruchu kierunkowego) - czyli grupą narzędzi, służących do rozpoznawania rynków podlegających trendom, którą opracował znany analityk techniczny J. Welles Wilder. Dokładny opis tych wskaźników znajduje się w jego książce "New Concepts of Technical Trading Systems" (Trend Research 1978). Charles LeBeau i David W. Lucas, autorzy książki "Komputerowa analiza rynków terminowych" (WIG Press 1998), uznali te wskaźniki za "zaskakująco skuteczne narzędzia o licznych zastosowaniach".Rodzajetechnik inwestycyjnychWiększość technik inwestycyjnych opracowanych na podstawie zasad analizy technicznej dzieli się na dwie grupy. Pierwsza to wszelkie metody opierające się na podążaniu za trendem (trend following). Polegają one na otwieraniu pozycji zgodnie z dominującą tendencją, czyli na kupowaniu w czasie wzrostów i sprzedawaniu krótko w czasie spadków. Druga grupa to techniki wykorzystujące trendy horyzontalne (range trading), które polegają na wyszukiwaniu punktów zwrotnych w czasie, gdy rynek porusza się w tendencji bocznej w określonej strefie notowań.Zanim trader zastosuje jakąkolwiek strategię inwestycyjną, musi określić, w jakiej fazie znajduje się rynek, aby zadecydować, czy będzie stosował technikę należącą do pierwszej czy drugiej grupy. Jest to kluczowe dla zyskowności systemu inwestycyjnego. Zastosowanie technik lub systemów w innej sytuacji niż ta, do jakiej są przeznaczone, zawsze prowadzi do strat. Systemy opracowane dla rynków poruszających się w trendach będą przynosić straty na rynkach często znajdujących się w okresach konsolidacji, a systemy transakcyjne zbudowane dla tendencji horyzontalnych będą dawać błędne sygnały w czasie silnych ruchów cen.I tak na przykład średnie ruchome lub oscylator MACD będą dawać bardzo dobre sygnały na rynkach o wyraźnie określonym trendzie. Zastosowanie tych narzędzi z reguły pozwala pozostać na rynku przez większą część ruchu, co jest najlepszą receptą na wygranie z rynkiem. Największe zyski przynoszą z reguły silne trendy. Znalezienie się po dobrej stronie rynku w odpowiednim czasie i wykorzystanie jak największej części ruchu ceny to najlepszy sposób, by odnieść sukces na rynku.Z drugiej strony, oscylatory mierzące poziom wykupienia i wyprzedania rynku (np. Stochastic lub Relative Strength Index) będą dawać bardzo dobre sygnały wejścia i wyjścia w czasie trendów horyzontalnych, gdy cena porusza się w dość wąskiej strefie notowań. Kierowanie się sygnałami oscylatora stochastycznego pozwala w takiej sytuacji kupować po odbiu kursu od dolnego ramienia konsolidacji i sprzedawać po odbiciu od górnego. Dopóki trwa taki trend boczny, dopóty stosowanie tego oscylatora będzie przynosić zyski. Jednak gdy rynek wejdzie w silny trend, sygnały oscylatora stochastycznego będą przedwczesne i kierowanie się nimi spowoduje zamknięcie pozycji tuż przed silnym ruchem, który mógłby przynieść wysokie zyski.Budowa wskaźnika DMIWskaźniki ruchu kierunkowego DMI i ADX to dość nietypowe narzędzia inwestycyjne. Na pierwszy rzut oka nie wyglądają ani jak oscylatory, ani jak średnie. DMI i ADX są dostępne praktycznie w każdym programie do analizy technicznej, jakie znajdują się na polskim rynku. Dotyczy to zarówno oprogramowania polskiego, jak i amerykańskiego. Wartości tych wskaźników można także policzyć w arkuszu kalkulacyjnym.Wskaźnik ruchu kierunkowego (DMI) służy do określania kierunku trendu, a średni indeks ruchu kierunkowego (ADX) pozwala zmierzyć jego siłę. Zastosowane razem są doskonałym narzędziem analizy wykresów.Pierwszy krok przy tworzeniu wskaźnika ruchu kierunkowego (DMI) to wyznaczenie dwóch linii +DM i -DM, które oznaczają odpowiednio górny ruch kierunkowy (positive directional movement) i dolny ruch kierunkowy (negative directional movement). W czasie trendu wzrostowego, gdy cena maksymalna kolejnego dnia jest wyższa od maksimum z dnia poprzedniego, wyznacza się +DM jako część dzisiejszego zakresu notowań, która znajduje się ponad zakresem wczorajszych cen. W czasie trendu spadkowego, gdy cena minimalna kolejnego dnia jest niższa od minimum z dnia poprzedniego, wyznacza się -DM jako część dzisiejszego zakresu notowań, która znajduje się poniżej zakresu wczorajszych cen.Następnie wartości +DM i -DM są uśredniane, a następnie normalizowane, aby mogły zostać przedstawione graficznie w postaci oscylatora mieszczącego się w obszarze od -100 do +100.Po przeprowadzeniu tych operacji analityk otrzymuje linie dwóch wskaźników +DI i -DI (DI - Directional indicator), które zajmują zwykle połowę ekranu monitora przeznaczoną na wskaźnik ruchu kierunkowego (DMI). Drugą połowę zajmuje linia ADX (wykresy 1-6)Położenie linii +DI i -DI sygnalizuje kierunek trendu. Jeżeli +DI znajduje się powyżej -DI, tendencja ma kierunek wzrostowy. Jeżeli jest odwrotnie, trend jest spadkowy. Odległość tych linii względem siebie określa zaawansowanie trendu. Im jest ona większa, tym silniejszy jest ruch kierunkowy, a więc trend notowań. Gdy obie linie oddalają się od siebie, tendencja przybiera na sile. Jeżeli zbliżają się do siebie, trend traci dynamikę. Gdy linia +DI znajduje się na wysokim poziomie, oznacza to, że trend wzrostowy jest już zaawansowany, a gdy linia -DI jest nisko, tzn. że na rynku panuje tendencja spadkowa.Budowa wskaźnika ADXKolejnym krokiem w konstruowaniu grupy wskaźników ruchu kierunkowego jest utworzenie wskaźnika ADX. Zwykle jest on przedstawiany na wykresie albo w formie linii, albo, podobnie jak wolumen - w postaci histogramu (wykresy 1-6).W przeciwieństwie do wskaźników +DI i -DI, które sygnalizują kierunek trendu, wskaźnik ADX (średni indeks ruchu kierunkowego) mierzy siłę tendencji. Wartości ADX są wyprowadzane bezpośrednio z wskaźników +DI i -DI. ADX zależy od odległości pomiędzy obiema liniami. Jeżeli ta odległość rośnie, wartości ADX również się podnoszą. Jeżeli odległość maleje, czyli trend traci impet, wskaźnik ADX zaczyna spadać. Generalnie wzrostowa tendencja ADX sygnalizuje, że trend się wzmacnia, natomiast spadki tego wskaźnika oznaczają zmniejszenie siły tendencji.Wskazania ADX mogą być mylące, ponieważ mierzy on jedynie siłę trendu, a nie jego kierunek. Rosnący ADX w czasie spadków cen na rynku może wprowadzać w błąd i zniechęcać do stosowania tego wskaźnika. Jednak warto bliżej poznać cechy charakterystyczne ADX. Lebeau i Lucas uznali ten wskaźnik za jeden z najlepszych spośród wszystkich stosowanych w analizie wykresów.Zastosowanie ADXNajprostszy sposób wykorzystywania wskaźnika ADX do analizowania wykresów to określanie siły trendu. Im wyższa wartość ADX, tym silniejsza jest tendencja notowań. Na poszczególnych rynkach inna jest charakterystyka zachowania tego wskaźnika. Na niektórych osiągnięcie poziomu 35 będzie oznaczało bardzo duże zaawansowanie trendu, a na innym taki sygnał zostanie wygenerowany po dojściu wskaźnika do poziomu 45. Generalnie przekroczenie przez ADX poziomu 35-40 można uznać za sygnał, że trend jest bardzo silny i przebył już na tyle dużą odległość, że wkrótce jego impet może zacząć się zmniejszać. Przekroczenie przez ADX poziomu 50 pkt. można już interpretować jako sygnał zamknięcia pozycji i zapowiedź rychłego odwrócenia dotychczasowego trendu.Drugie zastosowanie średniego indeksu ruchu kierunkowego polega na analizowaniu jego tendencji. Rosnący ADX sygnalizuje wzmacniający się trend, a opadający oznacza, że dotychczasowa tendencja słabnie. Ta charakterystyka wskaźnika niesie za sobą ogromną wartość informacyjną dla inwestora. Jeżeli ADX rośnie, znajdując się na dość niskim poziomie, można domniemywać, że trend dopiero się rozpoczyna. Rosnący ADX sygnalizuje, że należy dokonywać transakcji zgodnie z trendem. Dobre wyniki może dawać w takiej sytuacji stosowanie technik inwestycyjnych, opartych na przecięciach średnich kroczących, oscylatorze MACD lub innych narzędziach służących do gry z trendem. W sytuacji gdy ADX rośnie, nie należy stosować oscylatorów, które mogą dawać przedwczesne sygnały wejścia lub wyjścia z rynku.Spadający ADX oznacza, że dotychczasowy trend słabnie, a nawet zmienia się. Gdy wartości ADX zmniejszają się, należy ograniczyć stosowanie narzędzi technicznych służących do gry z trendem. Lepsze wyniki przy zniżkującym ADX będą dawać oscylatory mierzące poziom wykupienia i wyprzedania rynku lub inne techniki opracowane dla trendów horyzontalnych lub służące do identyfikacji zmiany trendu.Dokładne obserwowanie zachowania wskaźnika ADX może służyć także do określania stopnia zaawansowania trendu. Wysokie wartości wskaźnika oznaczają, że trend przebył już długą drogę i jego impet może zacząć się wyczerpywać. Im wyższa jest wartość wskaźnika, tym trend jest bardziej zaawansowany. Niskie wartości ADX mogą oznaczać, że stabilizacja na rynku może dobiegać końca. Bardzo często na rynku rozpoczyna się silny trend, gdy ADX zaczyna rosnąć z niskiego poziomu. Jego wykorzystanie może przynieść wysokie zyski z inwestycji. Większość analityków uznaje, że przekroczenie przez ADX poziomu 20 lub 25 oznacza, że kończy się konsolidacja, a zaczyna jednoznaczny trend.Wskazania ADX bardzo często są wykorzystywane przy tworzeniu systemów inwestycyjnych. W kolejnych częściach cyklu poświęconego wskaźnikom ruchu kierunkowego przedstawione zostaną dwa takie systemy. Generalnie systemy opierają się na ADX jako wskaźniku, który informuje, czy rynek jest w trendzie czy w fazie konsolidacji. Systemy podążające za trendem będą generować sygnały wejścia/wyjścia, gdy ADX będzie znajdował się na odpowiednio wysokim poziomie i będzie się podnosił. Z drugiej strony, systemy generujące sygnały na podstawie wykupienia i wyprzedania rynku w trendach horyzontalnych lub systemy inwestujące przeciwnie do dotychczasowej tendencji będą się uaktywniać w czasie, gdy ADX wejdzie w trend spadkowy lub spadnie poniżej założonego poziomu.Odpowiednie poziomy można wybrać albo poprzez optymalizacje na danych z przeszłości, albo intuicyjnie na podstawie własnego doświadczenia. Generalnie uznaje się, że pierwszy sposób jest nieskuteczny, ponieważ stanowi próbę dopasowania krzywej do danych. Drugi natomiast daje duże szanse na sukces, ale wymaga sporego doświadczenia. Jednak bez niego trudno opracować dobry system transakcyjny.PrzykładyNa wykresie 1 znajduje się dzienny wykres notowań indeksu WIG-20 oraz zestaw wskaźników wchodzących w skład DMI i ADX. Na pierwszy rzut oka zachowanie tych narzędzi jest trudne do interpretacji. Wahania linii wskaźników wydają się przypadkowe i trudne do skutecznego stosowania. Jednak po dłuższej obserwacji nietrudno dostrzec, że wysokie wartości wskaźnika ADX występują w końcowych fazach trendu, a niskie w początkowych. Łatwo też zauważyć, że rosnący ADX sygnalizuje wzmacniający się trend, a zniżkujący ADX oznacza, że tendencja słabnie.Sygnały generowane przez DMI również mogą być bardzo użyteczne. Za modelowy sygnał kupna uznaje się sytuację, gdy linia +DI przecina od dołu linię -DI. Odpowiednio odwrotną sytuację interpretuje się jako sygnał sprzedaży. W czasie silnych trendów obie linie wskaźnika DMI utrzymują się w dalekiej odległości od siebie przez dłuższy czas. W czasie trendów horyzontalnych są znacznie bliżej i częściej się przecinają, generując mylące sygnały.Indeks rynku podstawowego polskiego rynku akcji WIG-20 bardzo często znajduje się w trendach horyzontalnych, co poważnie utrudnia stosowanie systemów transakcyjnych. Potwierdzeniem tej cechy charakterystycznej polskiego rynku jest fakt, że wartości ADX bardzo często znajdują się poniżej poziomu 20 pkt., a tendencje tego wskaźnika rzadko trwają długo i niezbyt często osiągają wartości przewyższające 30 pkt.Obecna sytuacja jest typowa dla tendencji spadkowej. Wskaźniki +DI i -DI są w środkowej strefie, ale oddalają się od siebie. Linia ADX zwyżkuje, pozostając się na niskim poziomie. Na razie wskazania DMI i ADX zapowiadają pogłębienie spadków na rynku. Niskie wartości ADX sygnalizują istnienie sporego potencjału spadkowego.Przykładem giełdy często podlegającej trendom jest rynek amerykański (wykres 2). Patrząc na zachowanie wskaźnika ADX łatwo zrozumieć, dlaczego na giełdzie nowojorskiej tak duża jest liczba inwestorów posługujących się analizą techniczną oraz systemami mechanicznego inwestowania. Na tym najbardziej rozwiniętym rynku trendy po prostu trwają długo. Prawdopodobnie wynika to z wyjątkowo dużej płynności i ogromnej liczby jego uczestników. Na wykresie indeksu Dow Jones Industrial Average linia ADX porusza się w jednoznacznych tendencjach. Jeżeli rośnie, to jej tendencja trwa wystarczająco długo, by osiągnąć spore zyski na pozycjach otwartych, zgodnie z nową tendencją. ADX często osiąga wysoki poziom ok. 40-45 pkt. Z drugiej strony, linia ADX rzadko spadała do strefy charakterystycznej dla trendów horyzontalnych, czyli poniżej poziomu 20-25 pkt. Jest oczywiste, że na takim rynku wszelkie systemy inwestycyjne, opierające się na inwestowaniu zgodnie z dominującym trendem, będą przynosiły dobre wyniki.Obecna sytuacja jest charakterystyczna dla tendencji horyzontalnej. Linia ADX spadła poniżej poziomu 20 pkt., co dotychczas zawsze sygnalizowało, że rynek zbliża się punktu zwrotnego. Obecnie wartości ADX są na najniższym poziomie od 1996 roku. Wzrost wartości ADX będzie zapowiadał rozpoczęcie jakiegoś trendu.Na wykresie 3 zamieszczony jest dzienny wykres ceny akcji Banku Rozwoju Eksportu. Jest to jeden z najbardziej technicznych papierów notowanych na warszawskiej giełdzie. Notowania tych akcji często poruszają się w trendach, które po pierwsze dość długo trwają, a po drugie mają duży zasięg. Takie tendencje pozwalają na stosowanie systemów transakcyjnych.Obecna sytuacja jest charakterystyczna dla trendu spadkowego. Linia -DI przecięła +DI, generując sygnał sprzedaży. Wskaźnik ADX znajduje się nadal na niskim poziomie, ale jego systematyczny wzrost sygnalizuje wzmacniający się trend spadkowy. Jeżeli ADX przekroczy poziom 20 pkt., a -DI będzie utrzymywać się ponad +DI, będzie to sygnał wejścia na rynek (krótka pozycja), według zasad stosowanych w klasycznym systemie transakcyjnym opartym na wskaźnikach DMI i ADX. Oczywiście na naszym rynku nie można stosować krótkiej sprzedaży, co czyni wszelkie systemy inwestycyjne w połowie bezużytecznymi. Dobry system bowiem powinien zarabiać zarówno na rynku spadkowym, jak i wzrostowym.Na wykresach 4, 5 i 6 przedstawione są wykresy trzech indeksów. Indeks CAC 40 obrazujący notowania na giełdzie w Paryżu i indeks FTSE 100 obrazujący notowania na giełdzie w Londynie oraz DAX - indeks giełdy frankfurckiej. Ponad wykresami indeksów zamieszczone są wskaźniki DMI i ADX.Podstawowezałożenia systemówwykorzystującychDMI i ADXPodstawowym sygnałem kupna w klasycznym systemie inwestycyjnym, wykorzystującym wskaźniki DMI i ADX, jest przecięcie od dołu linii -DI przez linię +DI. Analogicznie sygnałem sprzedaży jest przecięcie od góry linii +DI przez linię -DI. Jako potwierdzenie sygnałów generowanych przez linie DI stosuje się wskaźnik ADX. Sygnał kupna lub sprzedaży uznaje się za wiarygodny, gdy wartości ADX są na odpowiednim poziomie. W standardowym systemie linia ADX powinna być powyżej poziomu 20 pkt. i podnosić się.Budowa i wyniki klasycznego systemu inwestycyjnego opartego na DMI i ADX skonstruowanego według zaleceń twórcy tych narzędzi J. Wellesa Wildera zostaną zaprezentowane w drugiej części cyklu. W trzeciej przedstawiony zostanie system opracowany na bazie wskaźników DMI i ADX, wykorzystujący jako sygnały kupna i sprzedaży przecięcia średnich kroczących.PodsumowaniePorównanie skłonności do trendów rynku amerykańskiego i polskiego jasno pokazuje, który z nich jest bardziej techniczny i lepiej nadaje się do stosowania timingu, czyli aktywnego zarządzania kapitałem w zależności od sytuacji rynkowej. W tym kontekście dość zabawnie wyglądają zarzuty, mówiące o tym, że polski rynek jest zbyt techniczny i spekulacyjny. W rzeczywistości to rynki dojrzałe znacznie częściej podlegają jednoznacznym tendencjom notowań.Duża zmienność i przypadkowość notowań na polskim rynku jest spowodowana nie przystającym do rzeczywistości systemem notowań, który nie pozwala na zastosowanie bardziej wyrafinowanych technik inwestycyjnych i różnego rodzaju zleceń stop. Stosowanie systemów utrudniają, a wręcz uniemożliwiają, także zbyt wysokie prowizje, brak krótkiej sprzedaży i struktura sesji giełdowej. Brak ciągłości rynku powodowany przez trzy fazy notowań (fixing, dogrywka, ciągłe) oraz krótki czas trwania sesji to z pewnością znaczące przeszkody na drodze do normalności polskiego rynku kapitałowego. Dopóki system obrotu nie zostanie zasadniczo zmieniony, dopóty polski rynek nadal będzie cierpiał na niewielką płynność, niespotykaną na innych rynkach zmienność cen oraz brak trendów.

PIOTR WĄSOWSKI

Literatura i oprogramowanie:n Charles LeBeau, David W. Lucas "Komputerowa analiza rynków terminowych" WIG Press 1998n Stuart Evens "Directional Movement" - Technical Analysis of Stocks and Commodities 2/99n J. Welles. Wilder "New Concepts of Technical Trading Systems" (Trend Research 1978).Wykresy wykonano za pomocą programu Metastock (Equis International)