Niepewne formacje

Trójkąty to jedne z najmniej pewnych formacji cenowych, jakie pojawiają się na wykresach. Dlatego dość trudno jest oszacować kierunek przyszłego trendu, zanim rynek rzeczywiście nie opuści formacji. Wyróżnia się cztery rodzaje trójkątów: symetryczne, zwyżkujące, zniżkujące i rozszerzające. Najlepsze i najbezpieczniejsze strategie inwestycyjne zakładają wchodzenie na rynek dopiero po wybiciu. W ostatnich tygodniach na wykresach indeksów głównych giełd światowych, m.in. S&P 500, FTSE 100 i CAC 40 oraz na wykresach cen akcji wielu polskich spółek średniej wielkości, które były liderami ostatnich wzrostów zostały ukształtowane różnego rodzaju trójkąty. Kierunek wyjścia z nich określi przyszłe tendencje na tych rynkach.Trójkąty to jedne z najczęściej występujących i najlepiej rozpoznawanych formacji cenowych stosowanych przez analityków technicznych. W różnych opracowaniach są opisywane jako wzory zapowiadające kontynuację tendencji lub jej zmianę. W klasycznej pracy "Tech-nical Analysis of Stock Trends" Robert Edwards i John Magee jeden z rozdziałów zatytułowali "Najważniejsze formacje cenowe zapowiadające zmianę trendu - Trójkąty". Z drugiej strony John J. Murphy w książce "Analiza techniczna" (WIG Press 1995) umieścił je w części opisującej formacje zapowiadające kontynuację tendencji.W obu książkach autorzy zastrzegają jednak, że trójkąty należą do formacji bardzo niepewnych, które czasami poprzedzają kontynuację tendencji, a czasami wyznaczają jej koniec. Większość analityków zgadza się w jednym: poprawnie zidentyfikowany trójkąt z bardzo dużym prawdopodobieństwem zapowiada znaczący ruch ceny. Kierunek nowego trendu można określić, obserwując, w którą stronę rynek opuszcza formację. Przełamanie górnego ramienia trójkąta zapowiada wejście rynku w nowy trend wzrostowy, a przełamanie dolnego ramienia identyfikuje początek spadków. Kiedy inwestor dostrzeże wybicie z trójkąta, może to wykorzystać. Z reguły trend notowań po wybiciu z formacji stanowi dogodną okazję do zarobienia pieniędzy na rynku. Im jest ona większa, tym silniejsza jest późniejsza tendencja notowań.Rodzaje formacjii przykłady występowaniaNajczęściej występujące rodzaje trójkątów to: symetryczne, zwyżkujące, zniżkujące i rozszerzające się. Wszystkie, oprócz rozszerzających się, składają się z dwóch linii trendu wzajemnie zbliżających się do siebie. Górne ograniczenie formacji stanowi linia łącząca wierzchołki ukształtowane przez wykres ceny, a dolne ograniczenie biegnie przez dołki na wykresie kursu. Można też narysować trzecią pionową linię, tworząc pełną formację trójkąta.Trójkąty występują na wszystkich rodzajach wykresów. Zarówno na wykresach godzinowych, dziennych, tygodniowych, miesięcznych i każdych innych. Im dłuższy jest okres kształtowania formacji, tym jej znaczenie dla przyszłej tendencji jest większe.Trójkąty symetryczneTrójkąty symetryczne są najczęściej spotykane. W rzeczywistości zwyżkujące i zniżkujące są jedynie specjalnymi odmianami symetrycznych. Trójkąty symetryczne występują zwykle jako formacje kontynuacji tendencji. W czasie ich kształtowania rynek konsoliduje się, nabierając siły przed kolejnym ruchem, a po wybiciu zwykle kontynuuje wcześniejszy trend.Trójkąty symetryczne są jednak dość niepewne. Zdarza się, że po ich opuszczeniu dotychczasowy trend ulega zmianie. Zwykle na horyzontalny. Wykres kursu, zamiast jednoznacznie wyjść z formacji, opuszcza ją bokiem tracąc wcześniejszy impet. W punkcie, gdzie podstawa trójkąta dzieli się jak trzy do jednego wyznacza się obszar wiarygodności formacji. Jeżeli do tego czasu wykres ceny nie wybije się, to prawdopodobnie nastąpi zmiana dotychczasowej tendencji na horyzontalną. Rynek po prostu straci impet i zacznie szukać nowego impulsu kontynuując trend horyzontalny rozpoczęty jeszcze w czasie kształtowania trójkąta.Wolumen ma tendencję do zmniejszania się w miarę zaawansowania formacji. Zwykle na początku kształtowania trójkąta symetrycznego wolumen jest wysoki albo przynajmniej średni, natomiast pod koniec spada do bardzo niskiego poziomu. Zmniejszenie wolumenu w czasie kształtowania trójkąta uznaje się za miernik wiarygodności formacji. Generalnie trójkąt kształtowany przy malejącym wolumenie jest pewniejszy od innych. Obroty ponownie rosną w momencie wybicia z formacji, by następnie zmniejszyć się w czasie ruchu powrotnego.Wyjście w górę następuje, gdy wykres ceny przełamuje spadkową linię trendu łączącą szczyty notowań wewnątrz trójkąta. Odpowiednio odwrotna sytuacja ma miejsce w przypadku przełamania dolnego ograniczenia formacji. Następuje wtedy wybicie dołem. Wyjścia z trójkątów następują zwykle w obszarze pomiędzy punktami wyznaczającymi dwie trzecie i trzy czwarte jego długości. W większości przypadków wybicia następują przy zwiększonym wolumenie obrotów. Szczególnie dotyczy to sytuacji, gdy wykres ceny opuszcza trójkąt górą. Jeżeli wybicie nie jest potwierdzone wzrostem wolumenu, często zdarza się, że wykres kursu wraca do formacji albo testując ją w czasie ruchu powrotnego, albo ponownie wchodząc w obszar trójkąta. W takiej sytuacji mamy do czynienia z załamaniem formacji i anulowaniem pozytywnych prog-noz, jakie z niej wynikają.Wybicie dołem z trójkąta nie wymaga potwierdzenia przez wzrost wolumenu. Rynek jest w stanie spadać pod własnym ciężarem, więc wzrost aktywności strony podażowej nie jest potrzebny. Według Johna Murphego, znaczący wzrost wolumenu przy wyjściu dołem z formacji nie stanowi jego potwierdzenia, lecz zwiększa szanse na to, że będzie ono fałszywe. Zwiększenie aktywności rynku w takiej sytuacji może przecież oznaczać, że akcje zostają odebrane stronie podażowej przy tzw. naruszeniu linii wsparcia, co stanowi zapowiedź wzrostu cen.Trójkąty pozwalają dość precyzyjnie określać poziom docelowy dla trendu następującego po wybiciu z formacji. Po pierwsze, trzeba określić jej wysokość, mierząc odległość pomiędzy jej najwyższym a najniższym punktem. Następnie należy odłożyć tę odległość w punkcie wybicia. W sytuacji gdy wykres kursu wychodzi górą, trend dochodzi zwykle do poziomu wyznaczonego przez wysokość trójkąta liczoną w górę od punktu wybicia. Odwrotnie jest w sytuacji, gdy wykres ceny wybija się dołem z trójkąta. Wówczas trend osiąga na ogół poziom wyznaczony przez wysokość formacji liczoną w dół od punktu wyjścia.Trójkąty zwyżkująceTrójkąty zwyżkujące są jedną z odmian symetrycznych. Nazwa tej formacji wynika z relacji pomiędzy liniami trendu ograniczającymi trójkąt. Dolna linia łącząca dołki kursu zwyżkuje w kierunku biegnącej horyzontalnie linii łączącej szczyty notowań. W trójkącie zwyżkującym wszystkie szczyty są kształtowane na poziomie, na którym znajduje się górne ograniczenie formacji. Dołki notowań kształtowane są na coraz wyższym poziomie, podobnie jak w klasycz-nym trendzie wzrostowym.Trójkąty zwyżkujące sygnalizują większą siłę rynku niż typowe trójkąty symetryczne. Kształtowanie tej formacji można porównać do testowania poziomów oporu w trendzie wzrostowym, gdzie barierą podażową jest biegnące horyzontalnie górne ograniczenie. Charakterystyczne dla tendencji wzrostowej jest również nachylenie dolnego ramienia, którym jest wzrostowa linia trendu.Trójkąty zwyżkujące są charakterystyczne dla trendu wzrostowego, który definiowany jest jako szereg coraz wyższych dołków i szczytów. W przypadku trójkąta zwyżkującego mamy do czynienia z połową tej definicji. Dołki kształtowane są na coraz wyższym poziomie, ale szczyty nie przekraczają górnego ramienia formacji. Niezależnie od tego, w jakim miejscu trendu pojawią się trójkąty zwyżkujące, wiążą się z nimi poważne konsekwencje prognostyczne. Z reguły rynek wybija się z nich górą. Przełamanie górnego ramienia trójkąta w postaci horyzontalnej linii trendu zapowiada wejście rynku w nową falę trendu wzrostowego.Podobnie jak każdy rodzaj trójkąta także i zwyżkujący powinien kształtować się przy systematycznie zmniejszającym się wolumenie obrotów. Dopiero po wybiciu z formacji wolumen powinien znacząco wzrosnąć. Wewnątrz trójkąta obroty powinny nieznacznie rosnąć w czasie wzrostów i zmniejszać się w czasie spadków. Po wybiciu z formacji z reguły następuje ruch powrotny przy zmniejszonym wolumenie. W czasie ruchu powrotnego wykres ceny nie powinien powrócić do wnętrza trójkąta.Poziom docelowy dla trendu po wybiciu z formacji trójkąta zwyżkującego wyznacza się tak samo jak w przypadku symetrycznego. Po wybiciu z formacji wykres kursu przebywa zwykle odległość co najmniej równą wysokości trójkąta w jego najszerszym miejscu.Dość często zdarza się, że trójkąty zwyżkujące formują się po okresie spadków cen. W takiej sytuacji z reguły wyznaczają koniec bessy na rynku. Trójkąty zwyżkujące raczej nie występują jako formacje dystrybucji charakterystyczne dla fazy końca hossy.Trójkąty zniżkująceTrójkąt zniżkujący jest lustrzanym odbiciem zwyżkującego. Jest to formacja charakterystyczna dla trendu spadkowego. Większość z nich kończy się wybiciem w dół, po którym tendencja spadkowa jest kontynuowana. Dolna linia formacji biegnie horyzontalnie przechodząc przez dołki notowań. Górna linia przechodzi przez coraz niższe szczyty kursu. Oba ramiona zbliżają się do siebie. Przełamanie jednego z nich wyznacza koniec formacji i zapowiada nowy trend, którego kierunek jest zwykle zgodny z kierunkiem wybicia z trójkąta. Przełamanie dolnej horyzontalnej linii trendu zapowiada wejście rynku w nowy trend spadkowy, a przekroczenie górnej opadającej linii oporu sygnalizuje prawdopodobny początek wzrostów. Analogicznie, jak w przypadku trójkąta zwyżkującego, formacje zniżkujące można porównać do testowania poziomu wsparcia w trendzie spadkowym.Podobnie jak we wszystkich rodzajach trójkątów także i w tym przypadku wolumen w trakcie formowania trójkąta zwykle systematycznie się zmniejsza. Wewnątrz formacji obroty zmieniają się przeciwnie do ruchu ceny, czyli rosną w czasie spadków i spadają w czasie wzrostów, tak jak w czasie klasycznego trendu spadkowego.Trójkąty rozszerzające sięTrójkąt rozszerzający się jest najrzadziej spotykany i najbardziej nietypowy spośród wszystkich. Linie trendu ograniczające trójkąty rozszerzające się oddalają się od siebie w przeciwieństwie do pozostałych formacji, gdzie się wzajemnie zbliżają.Trójkąty rozszerzające się są charakterystyczne dla końcowej fazy trendu wzrostowego. Z reguły tendencja notowań po wybiciu z nich ma kierunek spadkowy.Także wolumen kształtuje się inaczej niż w pozostałych trójkątach. Obroty mają tendencję do wzrostu wraz rozwojem formacji i zwiększającym się zakresem wahań cen. John Murphy w "Analizie technicznej" (WIG Press 1995) opisuje trójkąty rozszerzające się jako charakterystyczne dla rynku, który wymknął się spod kontroli i podlega już tylko emocjom. Dla tego typu formacji charakterystyczna jest również nadzwyczaj wysoka liczba uczestników gry rynkowej. Trójkąty rozszerzające się występują zwykle na zakończenie trendu wzrostowego. John Murphy klasyfikuje je jako formacje bessy.W tym kontekście interesująco przedstawia się sytuacja techniczna polskiego rynku akcji, bowiem na wykresie indeksu WIG kształtuje się długookresowa formacja rozszerzającego się trójkąta biorąca swój początek jeszcze w 1997 roku (wykres 1). Teraz wykres indeksu znajduje się w połowie jej wysokości po odbiciu od dolnego ramienia w październiku 1998 roku. Zgodnie z typową klasyfikacją tego rodzaju formacji można więc spodziewać się spadku indeksu WIG poniżej dolnego ramienia trójkąta rozszerzającego się, które obecnie znajduje się na poziomie 10 000 pkt.Formacje kontynuacjiczy odwrócenia trenduTrójkąty nie są formacjami jed-noznacznie określającymi prawdopodobieństwo przyszłych ruchów cen. Przyznają to wszyscy autorzy prac na temat analizy technicznej. W związku z tym strategie zakładające wchodzenie na rynek przed wybiciem z formacji mogą w tym przypadku prowadzić do częstych strat. Dlatego lepszym rozwiązaniem wydaje się oczekiwanie na kierunek wybicia i zajmowanie pozycji dopiero po opuszczeniu trójkątów lub w czasie ruchów powrotnych do formacji. Takie pozycje będą charakteryzować się znacznie mniejszym ryzykiem straty oraz dużo lepszym stosunkiem spodziewanego zysku do potencjalnego ryzyka.Przykłady występowaniatrójkątówW ostatnim czasie na wykresach notowań wielu polskich akcji oraz kilku głównych indeksów giełd zagranicznych zostały ukształtowane bądź nadal formują się różne rodzaje trójkątów.Najciekawszy, a na pewno najbardziej istotny z punktu widzenia rozwoju koniunktury na globalnym rynku akcji jest trójkąt zwyżkujący tworzony przez wykres głównego indeksu rynku amerykańskiego - S&P 500 w pierwszej połowie stycznia br. (wykres 2). W ostatnich dniach indeks przełamał dolne ramię formacji, które stanowiło wsparcie dla spadków. Wybicie w dół z trójkąta zwyżkującego zapowiada zniżkę indeksu o 80 pkt., czyli ok. 6,5 proc.Dobrym przykładem na niejednoznaczność formacji trójkątów jest fakt, że w tym samym czasie główny indeks drugiej największej giełdy na świecie w Londynie FT-SE 100 ukształtował trójkąt zniżkujący (wykres 3), z którego wybił się w górę w ostatnich dniach. Dolne ramię formacji stanowiące silne wsparcie dla spadków znajduje się na poziomie ok. 5770 pkt. i powstrzymało ostatnią falę spadkową. Trójkąt zniżkujący na wykresie FT-SE 100 zapowiada, że nowy trend po jego opuszczeniu powinien przebyć dystans co najmniej 430 pkt., czyli ok. 7 proc.Przykładem trójkąta symetrycznego jest formacja ukształtowana na wykresie indeksu giełdy paryskiej CAC 40 także w styczniu br. (wykres 4). Co ciekawe, rynek francuski wybił się w górę z tej formacji 28 stycznia, gdy wykres indeksu CAC 40 przekroczył zaznaczoną na wykresie linię trendu biegnącą przez szczyty notowań ukształtowane w trakcie jej budowania. Wybicie w górę z trójkąta zapowiadało zwyżkę indeksu co najmniej o 550 pkt., czyli 13,3 proc., do poziomu 4680 pkt. Dotychczas indeks zdołał osiągnąć poziom tylko 4342 pkt. i odbił się od średniookresowego szczytu ukształtowanego na początku stycznia, który jest jednocześnie najwyższym punktem opisywanej formacji trójkąta symetrycznego. Na razie trudno określić, czy obecny spadek indeksu jest ruchem powrotnym, czy też samo wybicie z formacji okaże się sygnałem fałszywym. Ze względu na sytuację techniczną innych indeksów bardziej prawdopodobny jest ten drugi scenariusz.Podobna sytuacja jak na wykresie indeksu CAC 40 miała miejsce na polskim rynku akcji. Indeks WIG również ukształtował formację trójkąta symetrycznego, która zakończyła się wybiciem w górę (wykres 5). Formacja zapowiadała wzrost indeksu WIG do poziomu ponad 16 000 pkt. Jednak negatywny test poziomu ostatniego szczytu i spadek indeksu poniżej dolnego ramienia trójkąta zmniejsza szansę na realizację tego scenariusza. Dopóki indeks WIG utrzymuje się ponad górnym ramieniem trójkąta (obecnie na poziomie 13 600 pkt.), nadal jest on możliwy choć znacznie mniej prawdopodobny.Bardzo interesujący długookresowy trójkąt symetryczny został ukształtowany na wykresie notowań akcji Budimeksu (wykres 6). Formacja zaczęła się kształtować w lecie ubiegłego roku. Przed ok. dwoma tygodniami wykres ceny tych akcji wyszedł górą z trójkąta, co można interpretować jako sygnał wejścia na rynek. Zmniejszające się obroty w czasie budowania formacji potwierdziły jej wiarygodność. Wybicie nastąpiło przy wzroście wolumenu, co jeszcze zwiększyło jej znaczenie. Wysokość trójkąta wynosi 8,5 zł. Wyjście górą zapowiada więc zwyżkę ceny tych akcji do poziomu ok. 27 zł. Pozytywne prognozy zostaną anulowane w przypadku spadku wykresu ceny z powrotem do wnętrza formacji. Na poziomie górnego ramienia trójkąta powinny znajdować się linie obronne dla długich pozycji w akcjach Budimeksu. Teraz ta linia znajduje się na poziomie ok. 18 zł.Dobrym przykładem tego, jakie pieniądze można zarabiać wykorzystując trendy notowań po wybiciach z trójkątów, była ostatnia hossa średnich spółek. Na wykresach cen akcji wielu z nich ukształtowały się krótkookresowe trójkąty. Przykładem są wykresy akcji Amiki Wronki, Agrosu, Jutrzenki i Jelfy. Na każdym z nich w styczniu ukształtowały się formacje trójkątów, po których nastąpiły silne wzrosty cen akcji. Na wykresach kursów Jutrzenki i Agrosu uformowały się trójkąty zwyżkujące, na wykresie ceny akcji Amiki Wronki trójkąt symetryczny, a na akcjogramie Jelfy trójkąt zniżkujący.Techniki inwestycyjnewykorzystujące trójkątyNajprostszą techniką, jaka narzuca się przy analizowaniu trójkątów jest kupowanie po wybiciach w górę i sprzedawanie krótko po wybiciach w dół. Linie obronne dla długich pozycji otwieranych po wyjściu w górę powinny być umieszczane nieznacznie poniżej górnego ramienia formacji. W przypadku pozycji krótkich, otwieranych po wyjściu dołem z trójkąta, linie obronne powinny znajdować się nieznacznie powyżej dolnego ramienia trójkąta. Po wejściu kursu z powrotem do wnętrza formacji wszystkie pozycje powinny zostać zamknięte, ponieważ istnieje bardzo duże prawdopodobieństwo, że poprzednie wybicie było fałszywe. Poziomy docelowe dla pozycji otwieranych po wybiciach z formacji trójkąta mogą być umieszczane w miejscu wynikającym z minimalnego zasięgu ruchu, który wyznacza się na podstawie wysokości formacji. Tam można wyznaczyć poziom realizacji zysków.PodsumowanieTrójkąty to jedne z najczęściej występujących formacji na rynkach finansowych. Warto je dobrze poznać, ponieważ trendy następujące po wybiciach z nich są zwykle bardzo dynamiczne. Wykorzystywanie tych tendencji pozwala zarobić spore pieniądze, ale pozostanie na rynku z pozycją przeciwną do nowego trendu może poważnie uszczuplić kapitał inwestycyjny.W ostatnich tygodniach zostało ukształtowanych wiele nowych trójkątów na wykresach głównych indeksów światowych i wykresach kursów polskich akcji. Obserwowanie rynków i zidentyfikowanie nowych trendów po wybiciach z tych formacji z pewnością może poprawić wyniki inwestycyjne w najbliższym okresie.

PIOTR WĄSOWSKI