Naprawa polskich finansów zajmie kilka lat. MF przedstawia tzw. białą księgę

Niejawność i nieprzejrzystość finansów publicznych, wyższe wydatki i niegospodarność, wprowadzenie 22 nowych podatków, dług publiczny na ścieżce do przekroczenia 60 proc. PKB – to główne problemy zdiagnozowane przez Ministerstwo Finansów.

W poniedziałek Ministerstwo Finansów przedstawiło analizę „Prawdziwy stan finansów publicznych w latach 2016-2023. Biała Księga”. Szef resortu Andrzej Domański zaznacza, że pierwsze działania naprawcze zostały już podjęte, ale skala nieprawidłowości, zaniechań i błędów jest tak duża, że naprawa polskich finansów zajmie co najmniej kilka lat.

Z czego wynika nieprzejrzystość finansów publicznych? 80 proc. wydatków poza budżetem

Jednym z głównych problemów wskazanych w białej księdze jest brak transparentności. MF ocenia, że w latach 2016-2023 dochodziło do wyprowadzania finansowania poza budżet państwa i ograniczania informacji o stanie finansów państwa. Dodatkowo nie obowiązywały standardy jawności danych publicznych, a plany finansowe jednostek były nieporównywalne i rozproszone.

Wyprowadzanie wydatków z budżetu państwa odbywało się m.in. poprzez tworzenie kolejnych funduszy celowych w Banku Gospodarstwa Krajowego oraz przejmowanie wydatków i funkcji państwa przez Polski Fundusz Rozwoju. W efekcie ok. 80 proc. wydatków było realizowanych poza budżetem, czyli poza parlamentarną i społeczną kontrolą.

MF podaje, że wydatki funduszy BGK były w 2023 r. ponad 7-krotnie wyższe niż w 2015 r. (wyniosły ponad 100 mld zł - 3 punkty procentowe PKB), a dodatkowe koszty obsługi długu liczone są w miliardach złotych. Do tego skomplikowane powiązania pomiędzy podmiotami skutkowały gigantycznymi kosztami, czego przykładem jest prowizja dla PFR w kwocie 1,45 mld zł za obsługę tarcz.

Wyższe wydatki i niegospodarność. Ile straciła Polska w związku z karami nakładanymi przez Unię Europejską?

Polityka finansowa w latach 2016-2023 to kosztowna organizacja systemu finansowego, kreacja nowych wydatków sztywnych, czy odstępstwo od konstytucyjnej zasady jednoroczności budżetu (26,6 mld zł) – czytamy też w białej księdze. Trwałe podniesienie wydatków skutkowało nadmiernym deficytem i negatywnie wpłynęło na polski dług.

Na skutek niestosowania się przez rząd do przepisów prawa utracono około 2,9 mld zł z tytułu kar wobec UE w latach 2022-2023. Z kolei brak środków z Krajowego Planu Odbudowy spowodował pogorszenie postrzegania Polski przez agencje ratingowe i niższy wzrost gospodarczy.

Dodatkowo omijano stabilizującą regułę wydatkową m.in. poprzez przekazywanie podmiotom sektora finansów publicznych obligacji zamiast dotacji (66 mld zł) i tworzenie nowych jednostek poza nieprzekraczalnym limitem wydatków (83 mld zł).

Wyższe podatki i bardziej skomplikowany system podatkowy

Wprowadzono 22 nowe podatki, wzrosły też obciążenia podatkowo-składkowe w relacji do PKB o 2,6 punktu procentowego PKB (ok. 90 mld zł wg PKB z 2023 r.). Liczne zmiany zwiększyły skalę nieprzewidywalności i poziom skomplikowania systemu podatkowego, w efekcie czego znacząco obniżyła się pozycja Polski w rankingu konkurencyjności podatkowej.

Poprawa ściągalności podatków w przypadku podatku VAT okazała się nieodporna na kryzysy. Szacunki na 2022 i 2023 rok wskazują na istotny wzrost luki VAT.

Doszło również do upolitycznienia finansowania samorządów i braku przewidywalności środków, którymi mogły dysponować w danym roku. Jasno widać odpływ pieniędzy z dużych miast i zachodu Polski, gdzie ówczesna opozycja miała przewagę głosów i napływ środków na tereny z przewagą wyborców partii rządzącej w ostatnich latach.

Wzrost deficytu i długu. Koszty obsługi długu publicznego jednymi z najwyższych w UE

Od 2016 r. nastąpiło, na początku nieznaczne, a później skokowe pogorszenie kondycji finansów publicznych w Polsce – zaznacza Ministerstwo Finansów. Okres dobrej koniunktury trwający do 2019 r. nie został wykorzystany ani do tworzenia buforów w budżecie państwa, ani do wzmocnienia potencjału gospodarki. Polska znalazła się wśród 5 krajów UE o największej nierównowadze finansów publicznych i istnieje duże ryzyko otwarcia unijnej procedury nadmiernego deficytu wobec Polski.

Z kolei wysoki dług i koszty jego obsługi spowodowały ryzyko przekroczenia progu 60 proc. PKB przez sektor instytucji rządowych i samorządowych (według metodologii ESA). Wyższe koszty obsługi długu są m.in. konsekwencją zadłużania poza Skarbem Państwa i szacuje się je na ok. 8 mld zł (BGK i PFR).

W efekcie, pomimo relatywnie niskiego udziału długu w relacji do PKB na tle pozostałych krajów UE, koszty obsługi polskiego długu są wyższe od średniej unijnej. W 2023 r. Polska zajęła 22. miejsce z 27 pod względem wysokości kosztów obsługi długu publicznego. W porównaniu z innymi krajami nasz dług był jednym z najdroższych w Unii Europejskiej pod względem zapłaconych odsetek.

Wnioski na przyszłość. Potrzebny wieloletni plan naprawy polskich finansów publicznych

Konieczne jest przywrócenie przejrzystości finansów publicznych oraz nadanie właściwej rangi planowaniu i sprawozdawczości finansowej jednostek sektora finansów publicznych – podsumowuje MF. Uporządkowania wymagają dochody i wydatki sektora finansów publicznych w kontekście ich celowości, efektywności i skali. Wprowadzić należy odpowiedzialne zarządzanie długiem publicznym, które zahamuje jego wzrost i obniży koszty obsługi m.in. poprzez zmniejszenie skali korzystania z funduszy pozabudżetowych.

Ze względu na skalę wyzwań w finansach publicznych ich naprawa wymaga czasu i będzie przebiegać stopniowo. Biała księga powinna się przyczynić do szerokiej i uczciwej debaty publicznej, w efekcie której zostanie wypracowany całościowy, wieloletni plan naprawy polskich finansów publicznych.