Świece to wciąż mało popularna w Polsce i chyba niedoceniana technika analizowaniawykresu. Tymczasem dzięki różnym kolorom świec już pierwszy rzut oka na wykrespozwala łatwo ocenić, czy na rynku przewagę mają byki czy niedźwiedzie. Za pomocą świecnie da się wprawdzie oszacować zasięgu ruchu cen, ale bardzo dodrze można przewidziećpunkty zwrotne. Poniższy materiał omawia najważniejsze i najczęściej spotykaneformacje świecowe, których znajomość zdecydowanie wzbogaca analizę trendu.

Budowa linii świecyŚwieca składa się z prostokąta, nazywanego korpusem, oraz z dwóch wystających z niego linii, na dole i na górze, nazywanych cieniami.Korpus przedstawia odległość między ceną otwarcia i zamknięcia. Czarny (wypełniony) korpus oznacza, że kurs zamknięcia jest niższy od kursu otwarcia, natomiast korpus biały (pusty) oznacza sytuację odwrotną ? otwarcie jest wyższe od zamknięcia. Gdy kurs otwarcia jest równy kursowi zamknięcia, korpus przyjmuje postać poziomej linii. Świece takie nazywamy doji.Linie wystające z korpusu to cienie, obrazujące ekstremalne notowania z danego dnia. Cień górny oznacza cenę najwyższą, dolny zaś cenę najniższą na sesji.Duży biały korpusDuży biały korpus kształtuje się, gdy cena zamknięcia jest wyraźnie wyższa od ceny otwarcia i wskazuje na przewagę byków na rynku. O dużym białym korpusie możemy mówić wówczas, gdy jest on trzykrotnie większy od korpusu z sesji poprzedniej, ale nie jest to sztywna reguła. Jednocześnie cena otwarcia powinna być równa lub bardzo zbliżona do kursu najniższego, a cena zamknięcia powinna znajdować się w pobliżu kursu najwyższego (oba cienie ? dolny i górny ? albo nie występują, albo są bardzo krótkie).a) duży biały korpus na niskim poziomie cenowymŚwieca o długim białym korpusie informuje o przewadze byków na rynku, ale w niektórych przypadkach może mieć szczególne znaczenie prognostyczne. Wprawdzie rzadko zdarza się, żeby pojedyncza świeca stanowiła podstawę do zmiany trendu, ale jeśli duży biały korpus kształtuje się na niskim poziomie cenowym, to możemy przypuszczać, że niedźwiedzie nie są już tak silne i można spodziewać się zmiany trendu.b) długi biały korpus jako potwierdzenie wsparciaŚwieca o bardzo długim białym korpusie może występować także jako potwierdzenie wsparcia w postaci linii trendu, średniej ruchomej lub poziomu, na którym w przeszłości zatrzymały się spadki.c) przełamanie oporu przez długi biały korpusIstotne znaczenie białe korpusy mają wówczas, jeśli kształtują się w chwili gdy wykres ceny przebija ważną linię oporu. Jeśli przełamanie następuje właśnie ?za pomocą? długiej białej świecy, jego wiarygodność jest większa, niż gdyby wybiciu towarzyszyło ukształtowanie świecy o małym korpusie, np. doji.d) duży biały korpus jako wsparcieBez względu na miejsce, w którym występuje biały korpus w ramach trendu, może on wyznaczać obszar wsparcia. Korekta następująca po silnym wzroście, który biały korpus obrazuje, powinna zatrzymać się w połowie jego wysokości lub przy końcu dolnego cienia długiej białej świecy. Ta druga sytuacja częściej występuje w czasie zmiany trendu ze spadkowego na wzrostowy niż w czasie już ukształtowanej tendencji. Często bowiem na początku zwyżki niedźwiedzie są często na tyle silne, by niwelować wzrosty niemal w całości.Duży czarny korpusDuży czarny korpus kształtuje się, gdy cena zamknięcia jest wyraźnie niższa od ceny otwarcia i wskazuje na przewagę niedźwiedzi na rynku. O dużym czarnym korpusie możemy mówić, gdy jest on trzykrotnie większy od korpusu z sesji poprzedniej, ale nie jest to sztywna reguła. Jednocześnie cena otwarcia powinna być równa lub bardzo zbliżona do kursu najwyższego, a cena zamknięcia powinna znajdować się w pobliżu kursu najniższego.a) duży czarny korpus na wysokim poziomie cenowymŚwieca o długim czarnym korpusie informuje o przewadze niedźwiedzi na rynku, ale w niektórych przypadkach może mieć szczególne znaczenie prognostyczne. Wprawdzie rzadko zdarza się, żeby pojedyncza świeca stanowiła podstawę do zmiany trendu, ale jeśli duży czarny korpus kształtuje się na wysokim poziomie cenowym, to możemy przypuszczać, że byki nie są już tak silne.b) długi czarny korpus jako potwierdzenie oporuŚwieca o bardzo długim czarnym korpusie może występować także jako potwierdzenie oporu w postaci linii trendu, średniej ruchomej lub poziomu, na którym w przeszłości zatrzymały się wzrosty.c) przełamanie wsparcia przez długi czarny korpusIstotne znaczenie czarne korpusy mają wówczas, jeśli kształtują się w chwili, gdy wykres ceny przebija ważną linię wsparcia. Jeśli przełamanie następuje właśnie ?za pomocą? długiej czarnej świecy, jego wiarygodność jest większa, niż gdyby przebiciu towarzyszyło ukształtowanie świecy o małym korpusie, np. doji.d) duży czarny korpus jako opórBez względu na miejsce, w którym występuje czarny korpus w ramach trendu, może on wyznaczać obszar oporu. Korekta następująca po silnym spadku, który czarny korpus obrazuje, powinna zatrzymać się w połowie jego wysokości lub przy końcu górnego cienia długiej czarnej świecy. Ta druga sytuacja częściej występuje w czasie zmiany trendu ze wzrostowego na spadkowy niż w czasie już ukształtowanej tendencji. Często bowiem na początku spadku byki są na tyle silne, by zniwelować zniżkę niemal w całości.Długie cienieWprawdzie najistotniejszą częścią świecy jest korpus, ale ważnych informacji dostarczają również cienie, szczególnie jeśli są długie (powinny być trzy razy większe od korpusu). Generalnie długi górny cień uważa się za zapowiedź spadków ? jest najbardziej wiarygodny, jeśli występuje na wysokim poziomie cenowym, a wskaźniki techniczne sygnalizują wykupienie rynku. Długi dolny cień stanowi na ogół zapowiedź wzrostów, szczególnie jeśli pojawi się na niskim poziomie cenowym, a rynek jest wyprzedany.Świece wysokiej faliŚwiecę, w której obydwa cienie są długie, nazywamy świecą wysokiej fali. Pojawienie się jej na wykresie świadczy o tym, że siły popytu i podaży są wyrównane, przy czym równowaga ta jest bardzo krucha. Jeśli świeca pojawia się po dłuższym trendzie (wszystko jedno, czy spadkowym czy wzrostowym), mówi się, że rynek traci wyczucie kierunku. Sytuację taką uważa się za groźną dla trendu, ale po wystąpieniu tego typu świecy należy raczej spodziewać się korekty w postaci ruchu horyzontalnego niż załamania całej tendencji. Nie jest to silna formacja świadcząca o zmianie trendu.SzpulkiŚwiece z małymi korpusami mówią o wyrównanych siłach byków i niedźwiedzi i nazywane są szpulkami. Mają one znaczenie prognostyczne, jeśli występują po dłuższych trendach ? sygnalizują, że rynkowi brakuje sił do kontynuacji tendencji. Nie są to jednak silne formacje sygnalizujące zmianę trendu i powinny być potwierdzone przez kolejne świece. W trendzie wzrostowym po szpulce powinna pojawić się czarna świeca, w trendzie spadkowym kolejny korpus powinien być biały, jeśli ma dojść do zmiany tendencji.Znaczenie szpulki znacznie podnosi wysoki wolumen, który może świadczyć o akumulacji akcji (w trendzie spadkowym) lub dystrybucji (w trendzie wzrostowym). Szpulkę z długimi cieniami nazywamy świecą wysokiej fali.DojiJeśli kurs otwarcia jest równy kursowi zamknięcia, korpus ma postać poziomej kreski. Taką świecę nazywamy doji. Podobnie jak szpulki czy świece wysokiej fali, doji mają znaczenie prognostyczne tylko jeśli występują po dłuższym spadku lub wzrostu i mogą być zapowiedzią zwrotu na rynku.Szczególnie ważne są doji pojawiające się po długim białym korpusie, który występuje po dłuższym trendzie wzrostowym. Wprawdzie duża biała świeca informuje o utrzymującej się przewadze byków, ale pojawiające się po niej doji znaczy, że brak im już sił do utrzymania trendu.Jeśli pomimo pojawienia się doji rynek kontynuuje dotychczasowy trend, jest to oznaką jego siły. Przez kontynuację należy rozumieć zamknięcie kolejnej świecy powyżej najwyższego (w trendzie wzrostowym) lub najniższego (w trendzie spadkowym) punktu doji.MłotŚwiecę o małym korpusie, położonym w pobliżu górnego jej końca i długim dolnym cieniu, pojawiającą się w trendzie spadkowym, nazywamy młotem. Wymowa tej formacji jest optymistyczna i zapowiada wzrost kursu. Ma ona największe znaczenie prognostyczne, jeśli pojawia się po dłuższej zniżce, na rynku wyprzedanym.Potwierdzeniem młota powinien być wzrost kursu na kolejnej sesji. Jednak często zdarza się, że pierwsza zwyżka jest w całości niwelowana przez wciąż jeszcze silne byki, dlatego zawierając transakcje w oparciu o tę formację, należy umieścić linię obrony na poziomie najniższego jej punktu. Jeśli na zamknięciu ceny spadną poniżej tego poziomu znaczy to, że formacja załamała się.WisielecŚwiecę o małym korpusie, położonym w pobliżu górnego jej końca i długim dolnym cieniu, pojawiającą się w trendzie wzrostowym, nazywamy wisielcem. Wymowa tej formacji jest pesymistyczna i zapowiada spadek kursu. Ma ona największe znaczenie prognostyczne, jeśli pojawia się po dłuższej zwyżce, na rynku wykupionym.Wprawdzie długi dolny cień pozornie świadczy o sile byków, ale informuje także, że na rynku miał miejsce silny spadek i dominacja byków nie jest już tak wyraźna. Potwierdzeniem formacji powinno być zamknięcie kolejnych notowań poniżej korpusu wisielca.Spadająca gwiazdaŚwiecę o małym korpusie, położonym w pobliżu jej dolnego końca i długim górnym cieniu, pojawiającą się w trendzie wzrostowym, nazywamy spadającą gwiazdą. Długi górny cień informuje, że choć ceny rosły w trakcie sesji, to bykom zabrakło sił, aby utrzymać kursy na wysokim poziomie do końca notowań. Spadająca gwiazda jest najbardziej wiarygodna, jeśli występuje po dłuższym wzroście, na wykupionym rynku.Świece łączone, formacje dwóch świecFormacje składające się z więcej niż jednej świecy można połączyć w jedną świecę, nazywaną świecą łączoną. Zasady konstruowania świecy łączonej:1. Cena otwarcia pierwszej sesji jest ceną otwarcia świecy łączonej.2. Najwyższy punkt formacji, czyli wierzchołek najwyższego górnego cienia, jest ceną najwyższą świecy łączonej.3. Najniższy punkt formacji, czyli dolny koniec najniższego dolnego cienia, jest ceną najniższą świecy łączonej.4. Cena zamknięcia ostatniej sesji jest ceną zamknięcia świecy łączonej.Zasłona ciemnej chmuryZasłona ciemnej chmury występuje w trendzie wzrostowym i pokazuje, że rynek ma małe szanse na dalszą zwyżkę. Na formację składają się świece. Pierwszą jej część stanowi długa biała świeca wskazująca, że przewagę na rynku w dalszym ciągu mają byki. Początek kolejnych notowań sugeruje dobrą kondycję trendu, bowiem otwarcie następuje powyżej górnego ograniczenia korpusu białej świecy. Później jednak ceny spadają, zamknięcie ma miejsce poniżej połowy poprzedzającej ją białej świecy, a na wykresie kształtuje się duża czarna świeca. Świeca łączona ma długi górny cień i niewielki korpus ? powinna mieć wygląd zbliżony do spadającej gwiazdy.Jeśli zamknięcie czarnej świecy następuje powyżej połowy poprzedzającej ją białej świecy, to wymowa formacji nie jest tak pesymistyczna. W takiej sytuacji zasłona ciemnej chmury wymaga potwierdzenia, jakim powinno być niskie zamknięcie kolejnych notowań.Załamania zasłony ciemnej chmury można oczekiwać, jeśli zamknięcie kolejnych notowań następuje powyżej połowy czarnej świecy stanowiącej drugą część formacji, a potwierdzeniem jest wzrost powyżej najwyższego punktu formacji (na zamknięcie notowań).Formacja przenikaniaFormacja przenikania składa się z dwóch świec ? czarnej i białej ? i pojawia się na zakończenie trendu spadkowego. Pierwszą część stanowi długa czarna świeca wskazująca, że przewagę na rynku w dalszym ciągu mają niedźwiedzie. Początek kolejnych notowań sugeruje dobrą kondycję trendu, bowiem otwarcie następuje poniżej dolnego ograniczenia korpusu czarnej świecy. Później jednak ceny rosną, zamknięcie ma miejsce powyżej połowy poprzedzającej ją czarnej świecy, a na wykresie kształtuje się duża biała świeca. Świeca łączona ma długi dolny cień i niewielki korpus ? powinna mieć wygląd zbliżony do młota.Jeśli zamknięcie białej świecy następuje poniżej połowy poprzedzającej ją czarnej świecy, to wymowa formacji nie jest tak optymistyczna. W takiej sytuacji formacja przenikania wymaga potwierdzenia, jakim powinno być wysokie zamknięcie kolejnych notowań.Załamania formacji przenikania można oczekiwać, jeśli zamknięcie kolejnych notowań następuje poniżej połowy białej świecy stanowiącej drugą część formacji, a potwierdzeniem jest spadek poniżej najniższego punktu dużej czarnej świecy (również na zamknięcie notowań).Formacja objęcia hossyNa formację objęcia hossy składają się dwie świece. Powstaje ona, gdy w trendzie spadkowym duży biały korpus zakrywa całkowicie ukształtowaną wcześniej czarną świecę. Objęcie hossy jest ?mocniejszą? odmianą formacji przenikania. Siła byków jest w tym przypadku na tyle duża, że zamknięcie białej świecy następuje powyżej czarnego korpusu, a nie jak w przypadku formacji przenikania, tylko powyżej połowy wysokości czarnego korpusu. Świeca łączona wyglądem powinna być zbliżona do młota.Duże znaczenie dla wartości prognostycznej ma stosunek długości korpusów wchodzących w skład formacji. W idealnej formacji mały czarny korpus (zbliżony do szpulki) powinien być objęty przez duży biały korpus. Jeśli długości ich obydwu są zbliżone, można oczekiwać, że rynek znajdzie się w horyzontalnej korekcie trendu spadkowego.Załamania formacji objęcie hossy można oczekiwać, jeśli zamknięcie kolejnych notowań następuje poniżej połowy białej świecy stanowiącej drugą część formacji, a potwierdzeniem jest spadek poniżej jej najniższego punktu (również na zamknięcie notowań).Formacja objęcia bessyNa formację objęcia bessy składają się dwie świece. Powstaje ona, gdy w trendzie spadkowym duży czarny korpus zakrywa całkowicie ukształtowaną wcześniej białą świecę. Objęcie bessy jest ?mocniejszą? odmianą zasłony ciemnej chmury. Siła niedźwiedzi jest w tym przypadku na tyle duża, że zamknięcie czarnej świecy następuje powyżej białego korpusu, a nie jak w przypadku zasłony ciemnej chmury, tylko poniżej połowy białego korpusu. Świeca łączona wyglądem powinna być zbliżona do spadającej gwiazdy.Duże znaczenie dla wartości prognostycznej ma stosunek długości korpusów wchodzących w skład formacji. W idealnej formacji mały biały korpus (zbliżony do szpulki), powinien być objęty przez duży czarny korpus. Jeśli długości obydwu są zbliżone, można oczekiwać, że rynek znajdzie się w horyzontalnej korekcie trendu wzrostowego.Załamania formacji objęcia bessy można oczekiwać, jeśli zamknięcie kolejnych notowań następuje powyżej połowy czarnej świecy stanowiącej drugą część formacji, a potwierdzeniem jest wzrost powyżej jej najwyższego punktu (również na zamknięcie notowań).Dno ostatniego objęciaDno ostatniego objęcia to identyczny układ dwóch świec, jak w przypadku formacji objęcia bessy (duża czarna świeca, zakrywająca mniejszą białą), z tym że występujący po dłuższym trendzie spadkowym, a nie wzrostowym. Jeśli zamknięcie kolejnej świecy następuje powyżej zamknięcia czarnej świecy stanowiącej drugą część formacji, dno ostatniego objęcia traktowane jest jako punktu zwrotny.Wierzchołek ostatniego objęciaWierzchołek ostatniego objęcia to identyczny układ dwóch świec, jak w przypadku formacji objęcia hossy (duża biała świeca, zakrywająca mniejszą czarną), z tym że występujący po dłuższym trendzie wzrostowym, a nie spadkowym. Jeśli zamknięcie kolejnej świecy następuje poniżej zamknięcia białej świecy stanowiącej drugą część formacji, wierzchołek ostatniego objęcia traktowany jest jako punktu zwrotny.HaramiHarami to układ dwóch świec, w którym pierwszy duży korpus obejmuje niewielką drugą świecę. Zapowiada on zwrot na rynku zarówno w trendzie spadkowym, jak i wzrostowym. Dopuszczalne są wszystkie możliwe kombinacje kolorów, tzn. możemy mieć do czynienia z czterema rodzajami harami: biało-białym (zarówno pierwsza, jak i druga świeca mają białe korpusy), biało-czarnym, czarno-czarnym, i czarno-białym.W trendzie spadkowym za bardziej wiarygodny sygnał zmiany tendencji uznaje się harami biało-białe i biało-czarne, z uwagi na występowanie w nim dużego białego korpusu, który świadczy o rosnącej sile popytu.W trendzie wzrostowym za bardziej wiarygodny sygnał zmiany tendencji uznaje się harami czarno-czarne i czarno-białe, z uwagi na występowanie w nim dużego czarnego korpusu, który świadczy o rosnącej sile podaży.Na znaczenie formacji wpływ ma jeszcze kilka czynników. Harami ma większe znaczenie zarówno w trendzie spadkowym, jak i wzrostowym, jeśli drugi korpus znajduje się blisko środka wcześniejszej dużej świecy. Jeśli w czasie spadków pojawi się harami, którego drugi korpus znajduje się blisko dna pierwszej świecy, to należy spodziewać się raczej trendu bocznego niż wzrostów (taka formacja to harami niskiej ceny). Analogicznie, jeśli w hossie drugi korpus znajduje się blisko maksimum pierwszego, to również oczekujmy konsolidacji a nie spadków (harami wysokiej ceny). Prawdopodobieństwo zwrotu na rynku rośnie, jeśli korpus pierwszej świecy obejmuje drugą wraz z jej cieniami.Harami jest tym silniejsze, im mniejszy jest korpus i cienie drugiej świecy. Jeśli druga świeca ma postać doji, to całą formację nazywamy krzyżem harami.OknaFormacja okna nazywana jest również formacją rozłączonych świec. Jak pisze w książce ?Świece i inne japońskie techniki analizowania wykresów? Steve Nison, okno ?jest jedną z najsilniejszych formacji świecowych?. W klasycznej analizie technicznej okna nazywane są lukami.Okno hossy pojawia się wtedy, gdy szczyt poprzedniego górnego cienia znajduje się poniżej najniższego punktu dolnego cienia aktualnej świecy. Okno bessy występuje, jeśli poprzednie minimum znajduje się powyżej aktualnego maksimum. Okna są formacjami kontynuacji trendu.Jedną z ważniejszych funkcji okna jest wyznaczanie poziomów wsparcia i oporu. Jeśli okno pojawia się w trendzie wzrostowym, to można spodziewać się, że ewentualne korekty zatrzymają się na jego poziomie. Jeśli jest inaczej i spadki ?zamykają? okno (tzn. cena zamknięcia osiąga dolną granicę okna) należy spodziewać się zwrotu na rynku. W trendzie spadkowym okna wyznaczają opór, a zamknięcie formacji jest istotnym sygnałem słabnięcia niedźwiedzi.Reguła trzech okienZgodnie z regułą trzech okien, odwrócenia trendu lub jego istotnej korekty należy spodziewać się po ukształtowaniu w czasie jego trwania trzech okien. Sygnałem zwrotu jest zamknięcie trzeciego okna przez ruch przeciwny do dotychczasowej tendencji.Gwiazda wieczornaGwiazda wieczorna pojawia się w trendzie wzrostowym i zapowiada spadki. Na formację składają się trzy świece. Pierwszym jej elementem jest duża biała świeca. Drugą część stanowi mały korpus, czarny lub biały (jeśli jest to doji, to całą formację nazywamy gwiazdą wieczorną doji), który nie powinien stykać się z korpusem pierwszej świecy. Ta część formacji wskazuje na wyrównane siły popytu i podaży. Trzecim elementem jest czarny korpus, nie stykający się z drugą świecą i przenikający głęboko w pierwszą białą świecę, będący sygnałem rosnącej siły niedźwiedzi. Żeby formacja była wiarygodna, zamknięcie ostatniej świecy powinno wypaść poniżej połowy pierwszej świecy.Ostrzeżeniem przed załamaniem formacji jest wzrost powyżej połowy czarnego korpusu, który stanowi ostatnią część gwiazdy wieczornej, a potwierdzeniem zwyżka powyżej najwyższego punktu formacji.Odmianą gwiazdy wieczornej jest znak wielkiego spadku, nazywany także zapadającą się gwiazdą doji. Różnica w stosunku do klasycznej gwiazdy jest taka, że druga świeca ma kształt doji i tworzy lukę poniżej a nie powyżej pierwszego korpusu.Gwiazda porannaGwiazda poranna pojawia się w trendzie spadkowym i zapowiada wzrosty. Na formację tę składają się trzy świece. Pierwszym elementem jest duża czarna świeca. Drugą część stanowi mały korpus, czarny lub biały (jeśli jest to doji, to całą formację nazywamy gwiazdą poranną doji), który nie powinien stykać się z korpusem pierwszej świecy. Ta część formacji wskazuje na wyrównane siły popytu i podaży. Trzecim elementem jest biały korpus, nie stykający się z drugą świecą i przenikający głęboko w pierwszą czarną świecę, będący sygnałem rosnącej siły byków. Żeby formacja była wiarygodna, zamknięcie ostatniej świecy powinno wypaść powyżej połowy pierwszej świecy.Ostrzeżeniem przed załamaniem formacji jest spadek poniżej połowy białego korpusu, który stanowi ostatnią część gwiazdy wieczornej, a potwierdzeniem zniżka poniżej najwyższego punktu formacji.PodsumowanieTym, którzy wątpią w skuteczność wykresów świecowych i tym samym nie wierzą w zasadność ich stosowania, radzę spojrzeć na tygodniowy wykres indeksu WIG. W lutym 1997 roku WIG kończył dwuletnią falę wzrostową i rozpoczynał długoterminowy trend boczny. Na wykresie liniowym trudno dostrzec w tym miejscu jakąś formację klasyczną dla końca hossy. Tymczasem na wykresie świecowym mamy gwiazdę wieczorną, która kształtuje się dokładnie na wysokości luki bessy z marca 1994 roku. Na wykresie miesięcznym zwyżka zatrzymała się wtedy niemal dokładnie na połowie dużej czarnej świecy również z marca 1994 roku.Warto jeszcze zwrócić uwagę na szczyt z marca 2000 roku, kiedy to na wykresie WIG powstało objęcie bessy. Jeśli ktoś nie dowierzał podwójnemu szczytowi na wykresie liniowym, po spojrzeniu na świece nie miał chyba wątpliwości, kto ma przewagę na rynku.Te dwa przykłady pokazują, że wykres świecowy może być doskonałym uzupełnieniem klasycznej analizy technicznej, a czasami nawet dawać wskazania niezależne od tego, co dzieje się na zwykłych ?kreskach?. Ale łatwo tak pisać o tym, co było. Zachęcam do zmierzenia się ze świecami na prawej stronie wykresu, to może być naprawdę fascynujące.

TOMASZ JÓŹWIKOpracowanie na podstawie?Świece i inne japońskie techniki analizowania wykresów?,WIG-Press, Warszawa 1996Wykresy MetaStock 6.52